Μαρξ, Γκράμσι & Κομμουνισμός της Αποανάπτυξης
7 Νοεμβρίου 2025 Δημήτρης. Στ.
Αν ζούσε σήμερα ο Μαρξ, ίσως να μην κρατούσε πέννα αλλά μετεωρολογικό σταθμό. Γιατί, θα μετρούσε την αύξηση της θερμοκρασίας του κεφαλαίου και την πτώση του δείκτη οξυγόνου της Γης. Ο ίδιος που έγραφε στα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844 πως «ο άνθρωπος ζει από τη φύση — γιατί η φύση είναι το σώμα του», θα είχε, πιθανότατα, αναβαθμίσει την πρόταση: «ο καπιταλισμός ζει εις βάρος της φύσης, μέχρι να πεθάνουν και οι δύο».
Σε αυτό το σημείο εισέρχεται ο Kohei Saito, ο Ιάπωνας μαρξιστής που ξέθαψε από τα βάθη των MEGA (Marx-Engels Gesamtausgabe) – της πλήρους έκδοσης των έργων Μαρξ–Ένγκελς – έναν Μαρξ άγνωστο στους περισσότερους: έναν Μαρξ οικολογικό, σχεδόν ταπεινό μπροστά στη γη, που δεν βλέπει την “ανάπτυξη” ως προορισμό, αλλά ως παρενέργεια μιας ιστορικής ασθένειας.
Ο Saito δεν μας προτείνει απλώς μια νέα ερμηνεία· μας προσφέρει ένα αντίδοτο: τον κομμουνισμό της αποανάπτυξης. Και το παράδοξο, σχεδόν το “σκάνδαλο”, είναι ότι αυτό το αντίδοτο είναι βαθιά, αμιγώς μαρξιστικό. Ίσως και Γκραμσιανό. Αν μας άκουγε ο Σάρδος στοχαστής, ίσως, θα έβγαζε το καπελάκι του εργάτη και θα χαμογελούσε ειρωνικά.
Ο Μαρξ και η Επανασύνδεση με τη Φύση
Ας αρχίσουμε, όμως, από τα θεμέλια. Για τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, όχι αφεντικό της. Η σχέση ανθρώπου–φύσης είναι μεταβολική (Stoffwechsel): μια διαρκής ανταλλαγή ύλης, ενέργειας, πνοής. Ο καπιταλισμός, λέει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, «διαρρηγνύει τον μεταβολικό δεσμό ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γη». Δηλαδή, το κεφάλαιο ζει, κόβοντας τον ομφάλιο λώρο της ίδιας του της ύπαρξης.
Ο Σάιτο δεν κάνει τίποτα λιγότερο από το να τραβήξει αυτή τη φράση στο φως και να τη μεγεθύνει με οικολογικό φακό. Ο “κομμουνισμός της αποανάπτυξης”, δεν είναι η επιστροφή σε σπηλιές ούτε η ρομαντική λατρεία του χωραφιού. Είναι η πρόταση ενός νέου μεταβολισμού· μιας κοινωνίας που δεν μετρά την πρόοδο με το ΑΕΠ, αλλά με τον βαθμό συνύπαρξης.
Ο Μαρξ είχε πει ότι ο καπιταλισμός “γνωρίζει μόνο ένα όριο· το ίδιο του το κεφάλαιο”. Ο Σάιτο απαντά: το όριο αυτό είναι πλέον ο πλανήτης.
Η λογική της συσσώρευσης, έχει γίνει λογική αυτοκαταστροφής· το κεφάλαιο, όπως το οξυγόνο, καίγεται όσο αναπνέει.
Έτσι, ο κομμουνισμός της αποανάπτυξης δεν είναι “αντι-μαρξιστικός” αλλά η φυσική συνέχεια του Μαρξ, μετά την οικολογική αποκάλυψη.
Ο Μαρξ του Σάιτο: από την Ανάπτυξη στην Αυτοσυγκράτηση
Οι κριτικοί συχνά κατηγορούν τον Μαρξ για “παραγωγισμό” — ότι, δήθεν, ήθελε να αναπτύξει στο έπακρο τις παραγωγικές δυνάμεις. Αλλά αυτό είναι μια επιφανειακή ανάγνωση. Ο ώριμος Μαρξ, εκείνος μετά το 1868, που μελετούσε τα αγροτικά συστήματα της Ρωσίας και τις κοινότητες των χωρικών, έβλεπε ήδη ότι η πρόοδος χωρίς όρια είναι μορφή νέας σκλαβιάς.
Ο Σάιτο, λοιπόν, διαβάζει αυτόν τον ύστερο Μαρξ ως προφήτη της νηφαλιότητας. Ο κομμουνισμός δεν είναι πλέον το “βασίλειο της αφθονίας”, αλλά το “βασίλειο της επάρκειας”. Είναι η στιγμή όπου η κοινωνία σταματά να τρέχει προς τα εμπρός και αρχίζει να αναπνέει.
Η ειρωνεία είναι πως αυτή η στάση, η μετριοπάθεια, είναι σήμερα πιο επαναστατική από κάθε εργοστασιακή εξέγερση. Η “αποανάπτυξη” δεν είναι αδράνεια· είναι συνειδητή αυτοσυγκράτηση, μια μορφή συλλογικής ωριμότητας. Όπως ο ώριμος άνθρωπος που καταλαβαίνει ότι η ζωή δεν είναι να τρως τα πάντα, αλλά να μαθαίνεις να αφήνεις.
Ο Γκράμσι και η Ηγεμονία της Νέας Νηφαλιότητας
Αλλά ας μην ξεχνάμε τον Αντ. Γκράμσι· τον στοχαστή του κελιού και της σιωπής. Δεν ήταν οικολογιστής, δεν μιλούσε για CO₂, αλλά ήξερε καλά ότι καμιά επανάσταση δεν γίνεται μόνο με εργοστάσια και όπλα.
Χρειάζεται ηγεμονία· δηλαδή, ένα νέο “κοινό αίσθημα” (senso comune), μια νέα κουλτούρα που να κάνει τους ανθρώπους να θέλουν αυτό που είναι δίκαιο, όχι απλώς να το υπομένουν.
Ο Σάιτο, με τρόπο βαθιά Γκραμσιανό, δεν προτείνει μόνο νέα οικονομία, αλλά νέα κουλτούρα της αυτάρκειας.
Ο κομμουνισμός της αποανάπτυξης χρειάζεται μια επανάσταση αξιών: από το “παράγω, άρα υπάρχω” στο “συνυπάρχω, άρα δημιουργώ”. Αυτό δεν είναι τεχνοκρατική διόρθωση· είναι πολιτισμική αναγέννηση.
Στον κόσμο της καπιταλιστικής ηγεμονίας, όπου η διαφήμιση είναι το νέο Ευαγγέλιο, ο κομμουνισμός της αποανάπτυξης, μοιάζει με αιρετικό κήρυγμα: «Αδελφοί, μην αγοράζετε — ανασάνετε!»
Ο Γκράμσι θα το έλεγε αλλιώς: αυτός ο αγώνας είναι ένας πόλεμος θέσης. Πρέπει να καταλάβουμε τα χαρακώματα της καθημερινής συνείδησης — το σούπερ μάρκετ, το κινητό, το TikTok — και να τα επανασημασιοδοτήσουμε.
Η αποανάπτυξη, ως νέα “ηγεμονία”, δεν υπόσχεται φτώχεια, αλλά απελευθέρωση από την ανάγκη να είσαι πλούσιος. Είναι η εκδίκηση της απλότητας απέναντι στην υπερπαραγωγή του μάταιου.
Από την Ανάπτυξη του Εγώ στην Ανάπτυξη του Εμείς
Ο Σάιτο αντλεί από τον Μαρξ το πιο παραγνωρισμένο του όπλο: τη διαλεκτική. Αν η καπιταλιστική ανάπτυξη παράγει τον σπόρο της ίδιας της κρίσης, τότε και η κρίση γεννάει τη δυνατότητα μιας άλλης ανάπτυξης· της απο-ανάπτυξης.
Αυτή η αντίστροφη κίνηση δεν είναι “αρνητική ανάπτυξη”· είναι ποιοτική μεταστροφή. Ο άνθρωπος δεν παύει να παράγει, αλλά αλλάζει το νόημα του παραγωγικού. Από το “παράγω αξία” στο “παράγω κοινό καλό”.
Από την ιδιοκτησία στο μοίρασμα.
Από το εγώ στο εμείς.
Και κάπου εδώ, ανάμεσα στις σελίδες του Μαρξ και τις σημειώσεις του Γκράμσι, ξεπροβάλλει ένα καινούριο πρόσωπο του κομμουνισμού· λιγότερο εργοστασιακό, περισσότερο ποιητικό. Ένας κομμουνισμός που δεν θα φοβάται να μυρίσει το χώμα.
Η Νέα Διαλεκτική της Ζωής
Ο Μαρξ είχε προειδοποιήσει ότι «η γη είναι το κοινό ταμείο της ανθρωπότητας». Αν ζούσε σήμερα, ίσως να έγραφε: «κι εμείς, οι μέτοχοί της, είμαστε όλοι σε πτώχευση».
Η αποανάπτυξη δεν είναι νοσταλγία· είναι διαλεκτική απάντηση. Αν το κεφάλαιο είναι η ιστορική υπερβολή της παραγωγής, η αποανάπτυξη είναι η ιστορική υπέρβαση. Αν ο καπιταλισμός είναι ο έφηβος που καίει όλα του τα καύσιμα για να δείξει ότι μπορεί, η αποανάπτυξη είναι η ωριμότητα που καταλαβαίνει ότι ο πλανήτης δεν έχει δεύτερο ρεζερβουάρ.
Και αν όλα αυτά ακούγονται ηθικολογικά, ας θυμηθούμε: ο Μαρξ δεν ήταν ηθικολόγος. Ήταν επιστήμονας της ιστορίας. Ο Saito, διαβάζοντας τον Μαρξ μέσα στον αιώνα της οικολογικής κρίσης, κάνει το ίδιο: δεν κηρύττει την εγκράτεια από ευσέβεια, αλλά από ιστορική αναγκαιότητα.
Η “αποανάπτυξη” του Σάιτο, δεν είναι πνευματική νηστεία, αλλά υλιστικός ρεαλισμός: μια κοινωνία που επιλέγει να παράγει λιγότερα άχρηστα πράγματα για να δημιουργήσει περισσότερη ελευθερία, χρόνο και κοινότητα.
Ο Γκράμσι θα Χαιρόταν
Ο Γκράμσι έγραψε πως «κάθε άνθρωπος είναι φιλόσοφος». Αν ζούσε σήμερα, ίσως θα έλεγε: «κάθε καταναλωτής είναι στρατιώτης μιας ιδεολογίας». Ο κομμουνισμός της αποανάπτυξης, λοιπόν, δεν είναι μόνο οικονομική θεωρία· είναι αντι-ηγεμονικό σχέδιο.
Στο εργοστάσιο του 20ού αιώνα, ο εργάτης απαιτούσε καλύτερο μισθό. Στο σούπερ μάρκετ του 21ου, ο πολίτης απαιτεί… λιγότερα.
Ο Γκράμσι θα το έβλεπε αυτό ως νέο είδος οργανικού διανοουμένου: τον άνθρωπο που μετατρέπει την καθημερινότητά του σε πράξη αντίστασης. Ο κόσμος δεν θα αλλάξει μόνο από τις διακηρύξεις, αλλά από την αλλαγή του κοινού νου: από το «έχω ανάγκη να καταναλώσω» στο «έχω ανάγκη να συνυπάρξω».
Έτσι, ο Σάιτο συνεχίζει το Γκραμσιανό σχέδιο: οικοδομεί μια νέα ηγεμονία της νηφαλιότητας, ένα πολιτισμικό αντίπαλο δέος στον μύθο της αιώνιας ανάπτυξης. Όπως ο Γκράμσι ονειρευόταν έναν «νέο πολιτισμό των εργαζομένων», έτσι και ο Σάιτο προτείνει έναν «νέο πολιτισμό της επάρκειας».
Μια Ιστορική Ειρωνεία
Είναι, πράγματι, ειρωνικό: ο Μαρξ, ο στοχαστής της βιομηχανικής εποχής, καταλήγει να εμπνέει την πιο ριζοσπαστική οικολογική θεωρία του 21ου αιώνα. Και ο Γκράμσι, ο φυλακισμένος της φασιστικής Ιταλίας, γίνεται ο θεωρητικός της πολιτισμικής “απο-ανάπτυξης”, της απελευθέρωσης από την κυριαρχία του καταναλωτικού φαντασιακού.
Αυτή η ειρωνεία, όμως, δεν είναι τυχαία. Είναι η διαλεκτική της ιστορίας: κάθε υπερβολή γεννάει την αντίθεσή της. Ο καπιταλισμός του απείρου οδηγεί στην ανάγκη για το πεπερασμένο. Η κοινωνία της αφθονίας γεννά την πείνα για νόημα.
Ο Σάιτο, λοιπόν, δεν εφευρίσκει έναν νέο Μαρξ· απλώς μας επιστρέφει στον Μαρξ που είχαμε ξεχάσει· τον Μαρξ που ήξερε ότι η ιστορία δεν είναι μόνο ταξική πάλη, αλλά και πάλη ανάμεσα στην ύβρη και την ισορροπία.
Επίλογος: Η Οικολογία ως Επαναστατική Ποίηση
Αν ο Μαρξ ήταν ο προφήτης του βιομηχανικού ορθολογισμού, ο Σάιτο είναι ο ποιητής της οικολογικής διαλεκτικής.
Αν ο Γκράμσι μας δίδαξε πως η επανάσταση χρειάζεται κουλτούρα, τότε ο κομμουνισμός της αποανάπτυξης είναι η πολιτισμική επανάσταση του 21ου αιώνα· η στιγμή που η ανθρωπότητα σταματά να χτίζει ουρανοξύστες και αρχίζει να φυτεύει σκέψη.
Ο Μαρξ μίλησε για την αλλοτρίωση της εργασίας.
Ο Γκράμσι μας δείχνει τον τρόπο να τη νικήσουμε: αλλάζοντας τη συνείδηση.
Ο Σάιτο μιλά για την αλλοτρίωση της Γης.
Κι έτσι, μέσα σε αυτό το τρίγωνο — Μαρξ, Γκράμσι, Σάιτο — σχηματίζεται μια νέα ελπίδα: ότι ο κομμουνισμός του μέλλοντος δεν θα έχει μόνο κόκκινο χρώμα, αλλά και πράσινη αναπνοή. Ότι η επανάσταση δεν θα φωνάζει, αλλά θα ανασαίνει.
Και κάπου ανάμεσα στις σελίδες του Κεφαλαίου και τα φυλακισμένα τετράδια, ίσως ακούγεται ήδη ο ψίθυρος αυτής της νέας εποχής:
«Δεν χρειάζεται να μεγαλώσουμε άλλο· χρειάζεται επιτέλους να ωριμάσουμε.»
Νοέμβριος 2025
Για τον Μαρξ, ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, όχι αφέντης της. Η σχέση τους είναι μεταβολική (Stoffwechsel): ανταλλαγή ύλης, ενέργειας, πνοής. Ο καπιταλισμός, γράφει στο Κεφάλαιο, «διαρρηγνύει τον μεταβολικό δεσμό ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γη». Το κεφάλαιο ζει κόβοντας τον ομφάλιο λώρο της ίδιας του της ύπαρξης.
7 Νοεμβρίου 2025, Δημήτρης. Στ.
About Author
