(Φεβρουάριος 2014) Κίραν Άλεν
Από το Irish Marxist Review , Vol. 3 Νο. 9 , Φεβρουάριος 2014, σελ. 46–53.
https://www.marxists.org/history/etol/writers/allen-k/2014/02/precariat.htm
Μάλλον όπως η βιομηχανία ένδυσης, η ακαδημία έχει τις μεταβαλλόμενες μόδες της. Ο επιχειρηματικός ακαδημαϊκός των κοινωνικών επιστημών θα εφεύρει μια ιδέα και θα την προωθήσει εκτενώς σε βιβλία και δημοσιεύσεις με κριτές. Όσο περισσότερες αναφορές λαμβάνει από άλλους ακαδημαϊκούς, τόσο πιο επιτυχημένη γίνεται η καριέρα του/της. Η βασική στρατηγική έγκειται στο να πρωτοπορήσει κανείς – εξ ου και η πριμοδότηση που δίνεται στους νεολογισμούς, η εφεύρεση νέων λέξεων.
«Το πρεκαριάτο» είναι μια τέτοια έννοια της μόδας. Είναι ένα παιχνίδι με τη λέξη «προλεταριάτο», αλλά σημαίνει μια πολύ πιο μοντέρνα, μέχρι στιγμής αποτύπωση των τελευταίων τάσεων που έφερε η παγκοσμιοποίηση. Αναπτύχθηκε από τον Guy Standing, καθηγητή Οικονομικής Ασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Bath, ο οποίος από τότε μετακόμισε στη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (SOAS) στο Λονδίνο. Πριν από αυτό εργάστηκε ως οικονομολόγος με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ) για δύο δεκαετίες και έγινε γνωστός ως διεθνής ειδικός στην «ευελιξία». Σκεπτικιστής του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου λόγου, η οπτική του Standing προέρχεται από μια άλλη μοντέρνα φιγούρα στον ακαδημαϊκό χώρο, τον Karl Polanyi. Αυτός ουσιαστικά υποστήριξε ότι οι ακραίες δυνάμεις της αγοράς έπρεπε να αντισταθμιστούν με τη ρύθμιση. Το 2002, ως οικονομολόγος της ΔΟΕ, ο Στάντινγκ υποστήριξε ότι έπρεπε να υπάρξουν αλλαγές στο κράτος πρόνοιας για να αντικατοπτρίζεται η άνοδος του «ευέλικτου εργάτη» που θεωρούνταν ο βασικός πυρήνας της σύγχρονης κοινωνίας. Αργότερα ο όρος «ευέλικτος εργάτης» μεταμορφώθηκε σε «πρεκαριάτο» και η φήμη του Στάντινγκ στους ακαδημαϊκούς κύκλους εκτινάχθηκε. [1]
Αν επρόκειτο απλώς για το ακαδημαϊκό-εκδοτικό σύμπλεγμα που παράγει νέες λέξεις, μετά βίας θα άξιζε να συζητηθεί. Αλλά λέξεις όπως «το πρεκαριάτο» είναι έννοιες που τροφοδοτούν τις θεωρητικές κατανοήσεις. Και, παρά τη διακόσμηση και την ορολογία που περιβάλλουν πολλές ακαδημαϊκές θεωρίες, οι θεωρίες είναι τρόποι με τους οποίους κατανοούμε τον κόσμο πέρα από τη δική μας άμεση εμπειρία. Τέτοιες κατανοήσεις συνδέονται μερικές φορές με ενέργειες και στρατηγικές επιλογές. Σίγουρα, η ιδέα του Guy Standing για το πρεκαριάτο έχει σημαντικές επιπτώσεις.
Το πρεκαριάτο, σύμφωνα με τον Standing, είναι άτομα που στερούνται επτά βασικών μορφών ασφάλειας εργασίας. Δεν έχουν επαρκείς ευκαιρίες απόκτησης εισοδήματος λόγω της επιστροφής της μαζικής ανεργίας. Όταν βρίσκουν δουλειά, δεν έχουν προστασία από αυθαίρετες απολύσεις. Δεν έχουν καθορισμένες περιγραφές θέσεων εργασίας. Δεν έχουν ασφάλεια εργασίας όσον αφορά τους κατάλληλους κανονισμούς υγείας και ασφάλειας ή περιορισμούς στο χρόνο εργασίας ή μη κοινωνικές ώρες. Δεν έχουν καμία επαγγελματική εξέλιξη ή ευκαιρίες για να βελτιώσουν τις δεξιότητές τους. Ο μισθός τους δεν προστατεύεται από τη νομοθεσία για τον κατώτατο μισθό ούτε τιμαριθμοποιείται έναντι του πληθωρισμού. Δεν έχουν συλλογική φωνή. Αυτή είναι μια περιγραφή των συνθηκών που αντιμετωπίζουν εκατομμύρια άνθρωποι σήμερα – [ιδίως] όσοι είναι μετανάστες, νέοι ή ηλικιωμένοι που αναγκάζονται να επιστρέψουν στην εργασία τους λόγω ανεπαρκών συντάξεων. [2]
Διαφορετικά ενδιαφέροντα;
Ο σκοπός του Standing, ωστόσο, δεν είναι απλώς να περιγράψει – αλλά να θεωρητικοποιήσει. Με άλλα λόγια, να προσφέρει έναν τρόπο κατανόησης αυτών των εξελίξεων που χρησιμεύουν ως οδηγός δράσης και πολιτικής. Μιμούμενος τη γλώσσα του μαρξισμού, υποστηρίζει ότι το πρεκαριάτο είναι μια νέα «τάξη στα σκαριά». Με άλλα λόγια, δεν είναι οργανωμένη ούτε έχει συνείδηση των ξεχωριστών συμφερόντων της, αλλά οι αντικειμενικές συνθήκες για την ύπαρξή της ως τάξη έχουν δημιουργηθεί από τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. Το κεντρικό σημείο –και μάλιστα η βασική επίπτωση της χρήσης του όρου «πρεκαριάτο»– είναι ότι αυτή η τάξη έχει διαφορετικά συμφέροντα από εκείνα του «προλεταριάτου». Ιδού το επιχείρημά του:
Το πρεκαριάτο δεν ήταν μέρος της «εργατικής τάξης» ή του «προλεταριάτου». Ο τελευταίος όρος υποδηλώνει μια κοινωνία που αποτελείται κυρίως από εργαζομένους σε μακροπρόθεσμες σταθερές, σταθερές θέσεις εργασίας με καθιερωμένους δρόμους προόδου, που υπόκεινται σε συνδικαλιστικές οργανώσεις και συλλογικές συμβάσεις, με τίτλους εργασίας που θα κατανοούσαν οι πατέρες και οι μητέρες τους, αντιμετωπίζοντας τοπικούς εργοδότες που γνώριζαν. . [3]
Θα επιστρέψουμε σε αυτόν τον περίεργο ορισμό της εργατικής τάξης αργότερα, αλλά προς το παρόν σημειώστε τον μυθικό του τόνο και την κάπως συντηρητική εικόνα του για την εργατική τάξη. Ο Standing έχει, στην πραγματικότητα, μια ευρέως περιφρονητική στάση απέναντι σε αυτήν την «παλιά» εργατική τάξη. Υποστηρίζει ότι είναι απλώς «ένας όρος ενσωματωμένος στον πολιτισμό μας» από αιώνες του παρελθόντος και συμφωνεί με τη διακήρυξη του André Gorz που έγινε, κατά ειρωνικό τρόπο, πριν από τη γενική απεργία του Μαΐου του 68 στη Γαλλία, ότι το «τέλος της εργατικής τάξης» συνέβη εδώ και πολύ καιρό. [4] Με αυτό εννοεί ότι έπαψε να έχει ιστορικό ρόλο – ικανό να ενωθεί γύρω από κοινά συμφέροντα και να σφυρηλατήσει μια νέα κοινωνία. Οι ελπίδες όσων θέλουν την αλλαγή τώρα στηρίζονται στο «πρεκαριάτο» – αυτή η νέα τάξη στα σκαριά.
Τι μπορεί όμως να σημαίνει αυτή η αλλαγή; Ωστόσο, εδώ λάμπει η κριτική αλλά συνεχής υποστήριξη του Στάντινγκ στον κοινωνικό φιλελευθερισμό της ΔΟΕ. Στη ρίζα αυτής της προσέγγισης βρίσκεται η αντιπάθεια για την «εργατική» πολιτική, η οποία κυριάρχησε στο κίνημα της εργατικής τάξης. Αλλά ενώ η επίθεσή του στον «εργατισμό» θυμίζει μερικές φορές τη γλώσσα της αντικαπιταλιστικής αριστεράς, στην πραγματικότητα είναι μια επίθεση από τα δεξιά. Το παλιό εργατικό κίνημα παρουσιάζεται ως μια συντηρητική δύναμη που αναζητούσε ασφάλεια υπό την προστασία ενός γραφειοκρατικού κράτους. Οι μισθωτοί (το salariat) – ένας κοινωνιολογικός όρος για τους εργάτες του λευκού κολάρου – έχει προφανώς, μαζί με την ελίτ, «το μεγαλύτερο μέρος του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου και έχει αποκτήσει πολύ περισσότερο εισόδημα» χωρίς στοιχεία ότι εργάζονται σκληρότερα. [5] Ο Standing ουσιαστικά διαγράφει τις συνδικαλιστικές οργανώσεις ως «αναγκαστικά αντίπαλες και οικονομίστικες» και υποδηλώνει ότι το πρεκαριάτο χρειάζεται νέα συλλογικά όργανα, τα οποία συμμετέχουν σε «συνεργατικές διαπραγματεύσεις» όχι μόνο με τους εργοδότες αλλά και με άλλες ομάδες εργαζομένων, «επειδή τα συμφέροντά του δεν είναι το ίδιο με εκείνα των μισθωτών ή των βασικών υπαλλήλων, που έχουν εργατικά συνδικάτα να μιλήσουν για αυτούς». [6]
Προφυλαγμένος πίσω από μια τεχνολογική ντετερμινιστική προοπτική και το κάλεσμα σειρήνας του αναπόφευκτου, ο Στάντινγκ υποστηρίζει ότι η εστίαση στις μεταρρυθμίσεις του «μεγάλου κράτους» έχει γίνει ένας ιστορικός αναχρονισμός. Τα πρεκαριάτα παρουσιάζονται ως «το παιδί της παγκοσμιοποίησης». Η παγκοσμιοποίηση, με τη σειρά της, προέκυψε από μια «τολμηρή ομάδα κοινωνικών και οικονομικών στοχαστών» που αντιπαθούσαν το κράτος και «τον μηχανισμό σχεδιασμού και ρύθμισης του». «Η τραγωδία», υποστηρίζει ο Στάντινγκ, «ήταν ότι, ενώ η διάγνωσή τους είχε εν μέρει νόημα, η πρόγνωσή τους ήταν σκληρή». [7]
Η λιγότερο σκληρή λύση, προτείνει ο Στάντινγκ, είναι μια περαιτέρω ρήξη από το «μεγάλο κράτος». Υποστηρίζει ότι «σε αντίθεση με την εργατική δήλωση ότι «η εργασία δεν είναι εμπόρευμα», πρέπει να υπάρχει πλήρης εμπορευματοποίηση της εργασίας». [8] Έτσι, ενώ ο Μαρξ άσκησε κριτική στον καπιταλισμό για τη μετατροπή της ζωντανής δημιουργικής ενέργειας σε απλό εμπόρευμα, ο Στάντινγκ προτείνει ότι η διαδικασία δεν προχώρησε αρκετά μακριά. Οι πλήρεις νομισματικές αξίες θα πρέπει να τίθενται σε όλα τα οφέλη που οι εργαζόμενοι λαμβάνουν απρόθυμα από τους εργοδότες. Τα «φανταχτερά» επιδόματα ασφάλισης υγείας που έλαβαν οι εργαζόμενοι στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, θα πρέπει να καταργηθούν και να μετατραπούν «σε παροχές που μπορούν να αγοραστούν με επιλογή της αγοράς». [9] Το πιο περίεργο είναι ότι ο Standing ζητά τη λήξη της άδειας μητρότητας επειδή αυτό το μη εμπορεύσιμο επίδομα επιδοτείται από τους φορολογούμενους, συμπεριλαμβανομένου του πρεκαριάτου, που δεν θα το λάβουν ποτέ. [10] Εξυμνεί τις αρετές του εθελοντισμού με ΜΚΟ έναντι των γραφειοκρατικών υπηρεσιών πρόνοιας. Υπάρχει ακόμη και ένα νεύμα προς την κατεύθυνση της ρητορικής πρότασης του Ντέιβιντ Κάμερον να αφήσει τους εργαζόμενους του δημόσιου τομέα να λειτουργούν τις μονάδες τους ως συνεταιρισμοί, οι οποίοι διαγωνίζονται για συμβάσεις – πιθανώς με κάπως χαμηλότερους μισθούς.
Εάν αυτή είναι η κεντρική ώθηση του επιχειρήματος του Στάντινγκ, τότε γιατί ο όρος «πρεκαριάτο» κέρδισε τέτοια απήχηση στην αριστερά; Ο Νόαμ Τσόμσκι, για παράδειγμα, το έχει χαρακτηρίσει «πολύ σημαντικό βιβλίο» και χρησιμοποιεί τακτικά τον όρο «πρεκαριάτο». Το ευρύτερο κίνημα Occupy υιοθέτησε τον όρο, παρόλο που δημιούργησε ισχυρούς δεσμούς με ορισμένα από τα συνδικάτα στις ΗΠΑ. Μία μικρότερη κίνηση, ωστόσο, όπως το «Προώθησε τον Αγώνα», προχώρησε παραπέρα και δήλωσε ότι,
Είναι δύσκολο να πούμε σε φτωχούς, άνεργους, χωρίς χαρτιά, μετανάστες, έγχρωμους ανθρώπους, ότι κι εμείς έχουμε μερίδιο στους αγώνες των συνδικαλισμένων εργαζομένων, ιδιαίτερα των σχετικά προνομιούχων εργαζομένων. Αυτή είναι μια μη δημοφιλής πραγματικότητα που πολλοί επαναστάτες και αριστεροί δεν θέλουν να αντιμετωπίσουν. [11]
Διορατικές κριτικές στα επιχειρήματα του Στάντινγκ έχουν γίνει από συγγραφείς όπως ο Ρίτσαρντ Σέιμουρ, αλλά, παραδόξως, υποστηρίζει ότι «η ονομασία ‘πρεκαριάτο’ λειτουργεί ως λαϊκιστική παρέμβαση» και επομένως είναι μια έννοια που μπορεί να ενστερνιστεί η αριστερά για να βοηθήσει «να βρεθεί μια νέα, ριζοσπαστική πλειοψηφική πολιτική με αντικαπιταλιστικό πυρήνα ». [12]
Υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους η έννοια του πρεκαριάτου έχει διαποτίσει τον αριστερό λόγο στο πρόσφατο παρελθόν. Ο ένας βρίσκεται στην εσωτερική κατασκευή του βιβλίου του Standings. Παρά το επιχείρημα για μια πιο εμπορευματοποιημένη εκδοχή του καπιταλισμού, βασίζεται σε θέματα που εμφανίστηκαν στο αντικαπιταλιστικό κίνημα από την εξέγερση του Σιάτλ το 1999. Έτσι, υπάρχουν επιθέσεις στην εταιρική κατάληψη των πανεπιστημίων και υπεράσπιση των «κοινών» και αστικών χώρων που υφίστανται εισβολή εμπορικών συμφερόντων. Υπάρχουν κινήσεις προς το επιχείρημα για το «κοινωνικό εργοστάσιο» που προέκυψε αρχικά στο ιταλικό εργατικό κίνημα της δεκαετίας του 1970, καθώς ο Stranding κριτικάρει το «θολό τοπίο» του διαχωρισμού εργασίας/αναψυχής. Υπάρχει ένα ευρύτερο επιχείρημα κατά της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και μια αναγνώριση ότι έχει οδηγήσει σε επιδείνωση των συνθηκών ζωής για την πλειοψηφία. Ωστόσο, παρά τη συχνά ιμπρεσιονιστική περιήγηση σε αυτά τα θέματα, το κεντρικό σημείο του βιβλίου παραμένει ένα επιχείρημα ότι τα πρεκαριάτα έχουν διαφορετικά συμφέροντα από την οργανωμένη εργατική τάξη και χρειάζονται μια πιο εμπορευματοποιημένη μορφή καπιταλισμού συνοδευόμενη από παγκόσμια ρύθμιση και ένα βασικό εισόδημα για να τους επιτρέψει να συμμετέχουν πιο ενεργά στην αγορά.
Υπάρχουν και άλλοι εξωτερικοί λόγοι για τους οποίους το βιβλίο έλαβε μια σχετικά θετική ανταπόκριση. Το ένα είναι ότι πολλοί άνθρωποι -και ιδιαίτερα οι νέοι- βιώνουν υψηλό βαθμό ανασφάλειας λόγω της αναδιάρθρωσης του δυτικού καπιταλισμού. Αυτή η αναδιάρθρωση έχει επιταχυνθεί περαιτέρω μετά το κραχ του 2008. Ως αποτέλεσμα, ορισμένες από τις συνθήκες ύπαρξης που κάποτε βίωναν ορισμένα από τα φτωχότερα στρώματα της εργατικής τάξης εξαπλώνονται σε πολύ ευρύτερα στρώματα. Πάρτε, για παράδειγμα, απόφοιτους κολεγίου. Θα χρησιμοποιήσουμε δεδομένα από την Ιρλανδία για να δείξουμε την κλίμακα των αλλαγών.
Επί του παρόντος, η Ιρλανδία έχει έναν εξαιρετικά υψηλό αριθμό ατόμων με προσόντα επιπέδου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην ηλικιακή κατηγορία 25-34. Ανέρχεται στο 48 τοις εκατό αυτής της ηλικιακής κατηγορίας, σε σύγκριση με το 33 τοις εκατό στην ευρύτερη ΕΕ. Οι περισσότεροι νέοι μπαίνουν στο κολέγιο με μια παραδοσιακή φιλοδοξία – ότι ένα πτυχίο προσφέρει μια ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή και μια «καριέρα» που προσφέρει κάποια ασφάλεια. Πολλοί υποθέτουν πράγματι ότι είναι ένα εισιτήριο για τη μεσαία τάξη. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Η ανεργία των νέων έχει αυξηθεί στο 30 τοις εκατό και αυτό μετά την επιστροφή της μαζικής μετανάστευσης, η οποία επηρεάζει ιδιαίτερα τη νεολαία. Πριν από την ανάληψη εργασίας, πολλοί θα περάσουν μήνες σε μη αμειβόμενη πρακτική άσκηση. Μετά από αυτό πιθανότατα θα περάσουν από μια σειρά από προσωρινές συμβάσεις πριν βρουν μόνιμη δουλειά. Σύμφωνα με το ASTI, το σωματείο των εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι νεοεισερχόμενοι εκπαιδευτικοί θα περάσουν κατά μέσο όρο οκτώ χρόνια με προσωρινές συμβάσεις. Επιπλέον, καθώς εισέρχονται στο εργατικό δυναμικό, θα βιώσουν χαμηλότερους μισθούς και χαμηλότερα συνταξιοδοτικά δικαιώματα, επειδή οι ηγέτες των συνδικάτων έχουν ξεπουλήσει αυτούς τους νέους εργάτες. Δεδομένων αυτών των συνθηκών, προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι υπάρχει κάποια απήχηση του επιχειρήματος για διαφορά συμφερόντων μεταξύ «του πρεκαριάτου» και του «προλεταριάτου»;
Ο δεύτερος λόγος, όμως, έχει να κάνει με την ιδεολογική σύγχυση που έχει κατακλύσει τμήματα της αντικαπιταλιστικής αριστεράς. Το κραχ του 2008 ήταν παρόμοιο με αυτό του 1929 ως μια γενική «συστημική κρίση». Η ανταπόκριση του εργατικού κινήματος ήταν ισχυρή σε συγκεκριμένες χώρες όπως η Ελλάδα αλλά, συνολικά, δεν υπήρξε διαρκής ή επιτυχημένη αντίσταση. Αυτή η ασυμφωνία μεταξύ της κλίμακας της κρίσης και της αδυναμίας της αντίδρασης της εργατικής τάξης οδήγησε στην αναζήτηση «νέων» θεωριών για να την εξηγήσουν.
Επιπλέον, όπως τόνισε ο Perry Anderson πριν από πολύ καιρό, ο δυτικός μαρξισμός εντοπίζεται ολοένα και περισσότερο στον ακαδημαϊκό χώρο και έχει επικεντρωθεί στον πολιτισμό και τις ιδεαλιστικές μορφές φιλοσοφίας που συχνά διαχωρίζονται από τη συμμετοχή στην ταξική πάλη. Μπορεί να είναι ειρωνικό ότι ο Άντερσον ήταν ο συγγραφέας αυτού του κομματιού, αλλά η άποψή του ότι ο δυτικός μαρξισμός επέζησε σε διαφορετικό περιβάλλον από τους κλασικούς μαρξιστές όπως ο Λένιν, ο Τρότσκι και η Λούξεμπουργκ εξακολουθεί να ισχύει. Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις επειδή ο ευρύς προσανατολισμός του ακαδημαϊκού αριστερισμού στις κοινωνικές επιστήμες ήταν να αμφισβητήσει την ικανότητα του «παλαιού» εργατικού κινήματος να αγωνίζεται για οτιδήποτε άλλο εκτός από οικονομίστικες τμηματικές απαιτήσεις. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι δύο είδη νέων θεωριών έχουν εμφανιστεί στον ακαδημαϊκό χώρο για να εξηγήσουν την παθητικότητα της εργατικής τάξης και, δυστυχώς, αυτές έχουν κερδίσει κάποια έλξη μεταξύ των αριστερών.
Η μία είναι η αντίληψη ότι ο νεοφιλελευθερισμός έχει εισχωρήσει στην ίδια την ψυχή των εργαζομένων, ώστε να είναι πλέον ανίκανοι να σκεφτούν με ένα πραγματικά συλλογικό τρόπο. Ένα καλό παράδειγμα αυτής της προσέγγισης είναι το Coming Up Short: Working-Class Adulthood in a Age of Uncertainty της Jennifer Silva . Αυτό υποστηρίζει ότι οι νεότεροι εργαζόμενοι δεν είναι πλέον σε θέση να συνδέσουν προσωπικά τραύματα με δημόσια ζητήματα και, ως εκ τούτου, υιοθετούν θεμελιωδώς ατομικιστικές θέσεις. Μια άλλη προσέγγιση, ωστόσο, είναι να επικεντρωθούμε στις δομικές αλλαγές στη φύση του καπιταλισμού και στην εργατική τάξη. Το έργο των Epstein και Krippner για τη «χρηματιστικοποίηση», το οποίο υποστηρίζει ότι το κέρδος δεν συνδέεται πλέον με την παραγωγή είναι ένα καλό παράδειγμα κειμένων που δίνουν έμφαση στις αλλαγές στη δομή του καπιταλισμού. [13] Το Πρεκαριάτο του Standing είναι ένα παράδειγμα του δεύτερου. Αυτές οι δομικές αλλαγές, προτείνεται, απαιτούν έναν προσανατολισμό μακριά από τους οργανωμένους εργάτες προς τα ευρύτερα κοινωνικά κινήματα και το «πρεκαριάτο». Οι παραλλαγές αυτών των επιχειρημάτων έχουν κερδίσει την ακρόαση σε τμήματα της αντικαπιταλιστικής αριστεράς που φοβούνται ότι η υπερβολική εστίαση στους οργανωμένους εργάτες μπορεί να τους αποκόψει από το «κίνημα».
Αυτό είναι λοιπόν το ευρύτερο πλαίσιο για την υποδοχή που έλαβε το «πρεκαριάτο» του Στάντινγκ. Στον πυρήνα του βιβλίου βρίσκεται μια μέθοδος -που προέρχεται κυρίως από την ακαδημία- που αποκλίνει από μια ενεργή μαρξιστική προσέγγιση του κόσμου. Όχι μόνο απορρίπτει το γεγονός ότι οι θεμελιώδεις αρχές του καπιταλισμού έχουν τις ρίζες τους στην εμπορευματοποίηση της ανθρώπινης εργασίας, αλλά επιδιώκει να «ερμηνεύσει» τις υποτιθέμενες «αναπόφευκτες» αλλαγές από την «παγκοσμιοποίηση». Με άλλα λόγια, αντικαθιστά μια ανάλυση της πολιτικής πάλης μέσα στο εργατικό κίνημα με μια «ψευδή νοσταλγία» που διαγράφει τους εργάτες είτε ως θύματα εσωτερικευμένων νεοφιλελεύθερων αξιών είτε ως περιττούς λόγω της δομικής οικονομικής αλλαγής. Το τεράστιο κενό σε όλα αυτά τα γραπτά είναι οποιαδήποτε εξέταση των στρατηγικών και των πολιτικών που προκύπτουν στο εργατικό κίνημα από την κυριαρχία του ρεφορμισμού.
Ο ρόλος του ρεφορμισμού
Οι ρεφορμιστικές επιρροές ρίζωσαν βαθιά στο δυτικό εργατικό κίνημα πρώτα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα με την άνοδο της Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας και του Βρετανικού Εργατικού Κόμματος και στη συνέχεια, ξανά, κατά τη διάρκεια της «Χρυσής Εποχής» της καπιταλιστικής επέκτασης από το 1948 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η ηγεμονία αυτών των ιδεών επηρέασε –και εξακολουθεί να επηρεάζει– κάθε πτυχή της εργατικής ζωής: τον διαχωρισμό των «βιομηχανικών σχέσεων» από τον πολιτικό αγώνα, την άνοδο μιας επαγγελματικής συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας της οποίας ο πρωταρχικός σκοπός είναι να διαπραγματεύεται αντί να ηγείται του αγώνα, τις λεπτές δομές πατρωνίας που διόρισαν αγωνιστές της εργατικής τάξης σε επίσημες δομές, και πολύ σημαντικό, την σιωπηρή αποδοχή των διαχωρισμών μεταξύ των εργαζομένων που δημιουργούνται από την αγορά ως το τίμημα που πρέπει να πληρωθεί για τη συμμόρφωση με το σύστημα. Η ηγεμονία αυτών των ιδεών δεν προέκυψε από ένα λεπτό στρώμα εργατών αριστοκρατών, όπως πρότεινε αρχικά ο Λένιν [14] , ή ακόμη, καθαρά, από τον μηχανισμό των συνδικάτων και των γραφειοκρατιών του Εργατικού Κόμματος. Αυτοί οι μηχανισμοί σίγουρα έπαιξαν ζωτικό ρόλο στη διατήρηση των μεταρρυθμιστικών μεθόδων και πρακτικών όταν η οργή της βάσης απειλούσε να ξεπεράσει τα αποδεκτά όρια, αλλά οι ρεφορμιστικές ιδέες προέκυψαν από την εμπειρία των εργαζομένων σε μια συγκεκριμένη φάση του καπιταλισμού και εάν τα Εργατικά κόμματα δεν ήταν εκεί για να τους εκφράσουν, άλλες –ενίοτε αριστερές εθνικιστικές– δυνάμεις προέκυψαν για να εκτελέσουν την ίδια λειτουργία.
Σήμερα έχουμε εισέλθει σε μια νέα φάση του καπιταλισμού και η μεταρρυθμιστική πολιτική που κυριάρχησε στα εργατικά κινήματα βρίσκεται σε κρίση. Τα ηγετικά στρώματα έχουν αγκαλιάσει τον κοινωνικό φιλελευθερισμό και προσπαθούν μόνο να προβάλλουν μερικές αξιολύπητες «αριστερές» χειρονομίες για να κατευνάσουν τη βάση τους. Η μάζα των εργαζομένων που υφίσταται εκμετάλλευση και αυξανόμενη ανασφάλεια παραμένει σε αντιφατική θέση. Πολλοί θέλουν να πολεμήσουν – όπως μαρτυρούν τα περισσότερα ψηφοδέλτια που λαμβάνονται για βιομηχανική δράση στην Ιρλανδία. Συχνά, όμως, δεν έχουν αυτοπεποίθηση και εξακολουθούν να περιμένουν από άλλους να τους εκπροσωπήσουν ή να πολεμήσουν γι’ αυτούς. Γενικότερα, δεν έχει ακόμη εμφανιστεί μια νέα επαναστατική εναλλακτική που να μπορεί να δώσει φωνή στο κοινό συμφέρον των εργαζομένων. Η συστημική κρίση του καπιταλισμού, επομένως, αντανακλάται σε μια κρίση μέσα στα εργατικά κινήματα και βρίσκεται σε εξέλιξη μια μαζική μάχη για την επίλυσή της υπέρ εκείνων που επιθυμούν να δουν μια πρόκληση στον ίδιο τον καπιταλισμό. Μέρος αυτού του αγώνα περιλαμβάνει τη συσχέτιση, ακριβώς, με κάποια «εργατικά» αισθήματα προκειμένου να τα εξωθήσουν σε μια επαναστατική κατεύθυνση. Ο Standing δεν ενδιαφέρεται για ένα τέτοιο αποτέλεσμα και έτσι η νέα του αντίληψη για το «πρεκαριάτο» έρχεται με μια προσπάθεια να νομιμοποιήσει ιδεολογικά τους διαχωρισμούς μεταξύ των εργαζομένων.
Αλλά ακόμα κι αν αυτό είναι το αποτέλεσμα των επιχειρημάτων του, πρέπει να τα αντιμετωπίσουμε με τους δικούς τους όρους. Αυτό είναι ένα κάπως ολισθηρό έργο λόγω του ιμπρεσιονιστικού τρόπου με τον οποίο είναι γραμμένο το βιβλίο. Ωστόσο, υπάρχει μια σειρά από βασικά θέματα στα οποία θα επικεντρωθούμε για να ασκήσουμε κριτική στο επιχείρημά του.
Ένα μυθικό προλεταριάτο
Η προσέγγιση του Στάντινγκ στην κοινωνική τάξη αντλείται από μια παραλλαγή της Βεμπεριανής κοινωνιολογίας, η οποία τη βλέπει απλώς ως έναν αριθμό κατηγοριών με καθορισμένα χαρακτηριστικά. Η ταξική δομή υποτίθεται ότι αποτελείται από μια ελίτ, μία «μισθωτή υπαλληλία» – εργάτες του λευκού γιακά που έχουν «συντάξεις, αμειβόμενες διακοπές και επιχειρηματικά επιδόματα που συχνά επιδοτούνται από το κράτος» -, «επαγγελματίες» ή τεχνικοί των οποίων οι δεξιότητες έχουν υψηλές απαιτήσεις, και χειρώνακτες εργάτες.
Οι μαρξιστές υιοθετούν μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση της κοινωνικής τάξης και τη βλέπουν ως μια σχέση που διαμορφώνεται με μια αντίπαλη τάξη στη διαδικασία παραγωγής. Η παραγωγή εδώ δεν νοείται με τη στενή έννοια της απλής κατασκευής αλλά μάλλον με τον τρόπο που χρησιμοποιείται η ανθρώπινη ενέργεια για να μεταμορφώσει το περιβάλλον μας. Η εργασία που συμβατικά κατηγοριοποιείται ως «υπηρεσίες» –όπως η εκπαίδευση και η υγεία– είναι επίσης χώροι στους οποίους διαμορφώνονται ταξικές σχέσεις. Αυτές οι «υπηρεσίες» βοηθούν στην αναπαραγωγή νέων γενεών εργαζομένων και αυξάνουν την παραγωγικότητά τους. Ως εκ τούτου, αποτελούν μέρος του μετασχηματισμού του περιβάλλοντος για να καλύψει τις διευρυνόμενες και κοινωνικά καθορισμένες ανθρώπινες ανάγκες.
Το βασικό σημείο –το οποίο ο Στάντινγκ παραβλέπει εντελώς– είναι ότι αυτές οι σχέσεις στον καπιταλισμό βασίζονται στην εκμετάλλευση και διαμορφώνονται από την υποκείμενη λογική του κεφαλαίου: δηλαδή, μια ορμή για αυτοεπέκταση, βασισμένη σε μια ατέρμονη αναζήτηση υψηλού ποσοστού κέρδους. Αυτό σημαίνει ότι μακριά από το να είναι η εργατική τάξη μια στατική κατηγορία, αλλάζει συνεχώς από το κεφάλαιο και τους δικούς της αγώνες εναντίον του.
Έτσι είναι παράλογο να ξεκινάμε από μια εικόνα της χειρωνακτικής εργατικής τάξης μιας μακρινής εποχής. Εάν τα βασικά τμήματα των οργανωμένων εργαζομένων προέρχονταν από ειδικευμένους εργάτες, ανθρακωρύχους ή εργάτες αυτοκινήτων στο παρελθόν, δεν σημαίνει ότι αυτό παραμένει και σήμερα. Επί του παρόντος, για παράδειγμα, οι εργαζόμενοι υπάλληλοι στην Ιρλανδία έχουν υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής σε συνδικάτα από τους ειδικευμένους εργαζόμενους. Το 37 τοις εκατό των υπαλλήλων γραφείου είναι μέλη ενός συνδικάτου σε σύγκριση με το 30 τοις εκατό από εργατοτεχνίτες. [15] Και αν οι χειρώνακτες εργάτες κέρδισαν κάποια ασφάλεια από τους εργοδότες κατά τη Χρυσή Εποχή του καπιταλισμού, δεν σημαίνει ότι συνεχίζουν να έχουν «σταθερές» θέσεις εργασίας με προοπτικές ανέλιξης το 2014. Το αντίθετο μάλιστα. Η γενική εικόνα τώρα είναι μια φθίνουσα ασφάλεια για όλους τους εργαζόμενους, καθώς το κεφάλαιο προσπαθεί να αντισταθμίσει τα μειωμένα ποσοστά κέρδους αυξάνοντας το ποσοστό εκμετάλλευσης. Οι χειρώνακτοι στις περισσότερες προηγμένες οικονομίες έχουν χάσει την ασφάλεια των συντάξεων, την ασφάλεια της απασχόλησης με την αύξηση της μαζικής ανεργίας, την ασφάλεια καθορισμένης θέσης εργασίας με τη συνεχή πίεση για ευελιξία. Στην Ιρλανδία, για παράδειγμα, ο αριθμός των συνταξιοδοτικών συστημάτων καθορισμένων παροχών μειώθηκε από 2.500 το 1990 σε μόλις 800 σήμερα. Μόνο τα τελευταία τέσσερα χρόνια, 400 από αυτά τα προγράμματα έκλεισαν, επηρεάζοντας 65.000 εργαζόμενους. [16] Μια πρόσφατη μελέτη στην Ευρώπη διαπίστωσε ότι μόνο το 32 τοις εκατό όλων των εργαζομένων πίστευαν ότι είχαν καλές προοπτικές απασχολησιμότητας – δηλαδή θα μπορούσαν να βρουν άλλη δουλειά με παρόμοιες αμοιβές και συνθήκες εάν έκλεινε η δική τους – ενώ το 23 τοις εκατό των εργαζομένων στη βιομηχανία φοβόταν για την ασφάλεια της εργασίας του στους επόμενους έξι μήνες. [17]
Σαφώς, επομένως, η χειρωνακτική εργατική τάξη δεν μπορεί να οριστεί από σταθερά, ασφαλή πρότυπα απασχόλησης. Η ανασφάλεια –ή επισφάλεια– είναι μια κατάσταση που δεν χαρακτηρίζει μόνο μια ομάδα, αλλά είναι μια κατάσταση που επηρεάζει την ευρύτερη εργατική τάξη σε διάφορους βαθμούς.
Ο μύθος ενός προνομιούχου μισθωτού
Η μισθωτή εργασία – κυρίως υπάλληλοι γραφείων και εργατοϋπαλλήλων – έχουν υποστεί πιθανώς τις περισσότερες αλλαγές τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της φύσης της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης.
Πριν από εκατό χρόνια, οι υπάλληλοι γραφείου είχαν μια σχέση «εμπιστοσύνης» με τον εργοδότη τους επειδή εργάζονταν σε κοντινή απόσταση και ανταμείβονταν για την πίστη τους στην εταιρεία. Στη δεκαετία του 1930, ο Lewis Corey χαρακτήρισε αυτή την ομάδα ως «τιμημένους υπαλλήλους» που είχαν στενές και εμπιστευτικές σχέσεις με τους εργοδότες τους. Ακόμη και στα τέλη της δεκαετίας του πενήντα, ο κοινωνιολόγος, Ντέιβιντ Λόκγουντ, υποστήριζε ότι «ο υπάλληλος και ο χειρώνακτας εργάτης, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν μοιράζονται καθόλου την ίδια ταξική κατάσταση». [18] Επισήμανε τις διαφορές στο καθεστώς και την εργασιακή κατάσταση ως τους κύριους λόγους.
Ωστόσο, το 1974 ο Αμερικανός μαρξιστής, Χάρι Μπράβερμαν, αμφισβήτησε αυτή την ιδέα και επεσήμανε την αυξανόμενη «προλεταροποίηση» της δουλειάς του λευκού γιακά (υπαλλήλου). Έδειξε πώς οι μισθοί των υπαλλήλων ρουτίνας είχαν πέσει κάτω από τους ειδικευμένους χειρώνακτες εργάτες αρχικά και στη συνέχεια κάτω από εκείνους πολλών ανειδίκευτων εργατών εργοστασίων. Το κεντρικό επιχείρημά του ήταν ότι οι Τεϋλορικές μέθοδοι όσον αφορά την απώλεια της αυτονομίας και τη στροφή στον διευθυντικό έλεγχο εξαπλώνονταν από το πάτωμα του εργοστασίου στο γραφείο. [19]
Από τότε η διαδικασία της «προλεταριοποίησης» έχει επιταχυνθεί δραματικά. Αντί για μια σχέση «εμπιστοσύνης» μεταξύ των περισσότερων υπαλλήλων του λευκού γιακά και των διευθυντών τους, υπάρχει μια σχέση «ελέγχου». Οι «εκροές» τους μετρώνται μέσω μηχανισμών όπως οι βασικοί δείκτες απόδοσης. Έπειτα, «αξιολογούνται» συγκριτικά μεταξύ τους για να αυξήσουν την ανασφάλεια και το άγχος. Υπάρχει μια αυξανόμενη τάση για «αμοιβές που σχετίζονται με την απόδοση» με στόχο τη σύνδεση των μισθών με την παραγωγικότητα. Με την άνοδο της μαζικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, οι μισθοί των συνηθισμένων εργαζομένων του λευκού γιακά έχουν συχνά μειωθεί περαιτέρω σε σύγκριση με το ευρύτερο εργατικό δυναμικό. Ωστόσο, μια μικρή μειοψηφία αυτών των εργαζομένων έχει τραβηχτεί στις βαθμίδες της διοίκησης. Με την κατάρρευση της οικογενειακής επιχείρησης και την ανάπτυξη των μεγάλων εταιρειών, το έργο της οργάνωσης της συστηματικής εκμετάλλευσης μεγαλύτερου αριθμού εργαζομένων απαιτεί ένα μεγάλο διευθυντικό στέλεχος. Αυτά τα στρώματα – τα οποία έχουν ονομαστεί «νέα μεσαία τάξη» από τον Alex Callinicos [20] – συχνά ανταμείβονται με υψηλότερους μισθούς και μπόνους. Ασχολούνται κυρίως με μη παραγωγικές δραστηριότητες που εξυπηρετούν τις συγκεκριμένες μεθόδους καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Ωστόσο, η συντριπτική πλειονότητα των μισθωτών εργαζομένων έχει δει αύξηση στην ένταση της εργασίας και μείωση των ποσοστών αμοιβής και ασφάλειας.
Ο ισχυρισμός του Στάντινγκ, επομένως, ότι οι μισθωτοί έχουν «το μεγαλύτερο μέρος του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου και έχουν αποκτήσει πολύ περισσότερα εισοδήματα» χωρίς να εργαστούν σκληρότερα είναι προφανώς παράλογος. Ο σκοπός του όμως είναι ρητορικός. Παρουσιάζοντας μια πλασματική εικόνα ενός προνομιούχου «μισθωτού» και μιας συντηρητικής χειρωνακτικής εργατικής τάξης, στοχεύει να δημιουργήσει έναν χώρο για μια υποτιθέμενη νέα τάξη, που έχει διαφορετικά συμφέροντα από αυτούς. Η πραγματικότητα, όμως, είναι εντελώς αντίθετη. Η πλειονότητα των υπαλλήλων του λευκού γιακά τείνει όλο και περισσότερο στις συνθήκες ύπαρξης της ευρύτερης εργατικής τάξης. Δέχονται πιο έντονες μορφές εκμετάλλευσης και, ως μέρος αυτής, επιβάλλεται σε πολλούς από αυτούς ένα καθεστώς ανασφάλειας.
Για άλλη μια φορά, μακριά από το σχηματισμό ενός «πρεκαριάτου», γινόμαστε μάρτυρες μιας αυξανόμενης προλεταριοποίησης που την συνοδεύει ένα καθεστώς ανασφάλειας – ή αν προτιμάτε «επισφάλειας».
Απαιτείται εργασία
Όπως έχει επισημάνει ο Kevin Doogan, ο Standing υπερβάλλει κατάφωρα τις τάσεις για μερική και προσωρινή εργασία στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό. [21] Ακόμη χειρότερα, παρερμηνεύει τον λόγο για τον οποίο αυξάνεται η ανασφαλής ή «επισφαλής» απασχόληση.
Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που χαρακτηρίζεται από κάθετη και οριζόντια πάλη. Κάθε καπιταλιστής επιδιώκει να μεγιστοποιήσει την εκμετάλλευση του δικού του εργατικού δυναμικού, αλλά επίσης συμμετέχει σε έναν οριζόντιο αγώνα με τους συνανθρώπους του καπιταλιστές για πρόσβαση σε πίστωση, πόρους και εργασία. Όπως η εργασία εξαρτάται από το κεφάλαιο, έτσι και το κεφάλαιο χρειάζεται και ανθρώπινη εργασία. Ακόμη και εκείνα τα τμήματα του καπιταλισμού που έχουν απομακρυνθεί περισσότερο από την άμεση παραγωγή στον τομέα των υπηρεσιών ή της μεταποίησης, εξακολουθούν να χρειάζονται εργάτες για να παρακολουθούν τις οθόνες των υπολογιστών τους ή τις αποδόσεις των επενδύσεών τους.
Οι καπιταλιστές, επομένως, ανησυχούν για τη διατήρηση της εργασίας. Ανησυχούν για τα υψηλά ποσοστά τζίρου. Ανησυχούν για την απώλεια ειδικευμένου εργατικού δυναμικού στους ανταγωνιστές. Δεν τους αρέσει να πρέπει να εκπαιδεύουν και να επωμίζονται το κόστος της διαμόρφωσης νέων εργαζομένων στο συγκεκριμένο καθεστώς της επιχείρησής τους. Σε γενικές γραμμές, επομένως, στις προηγμένες χώρες επιδιώκουν να διατηρήσουν τους εργαζομένους όταν υπάρχει μια ακμάζουσα οικονομία ή ακόμα και όταν τα ποσοστά των επενδύσεων κεφαλαίου είναι σχετικά υψηλά. Ακολουθούν στοιχεία από τον ΟΟΣΑ:
2000 11,3
2011 11,9
2012 11,8
Χώρες του ΟΟΣΑ
Πίνακας 1: Προσωρινή απασχόληση ως
% της εξαρτημένης απασχόλησης
Αυτά τα στοιχεία αντικατοπτρίζουν ένα μοτίβο σύμφωνα με το οποίο οι εργαζόμενοι προσλαμβάνονται κυρίως ως μόνιμοι υπάλληλοι – ακόμα κι αν αυτή η μονιμότητα έχει γίνει ολοένα και πιο επισφαλής. Ο Munck έχει υποστηρίξει ότι το επιχείρημα του Στάντινγκ είναι «ευρωκεντρικό» επειδή επισημαίνει την επισφαλή απασχόληση σε προηγμένες χώρες ενώ υπονοεί ότι αυτό είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο. [22] Τα ποσοστά «άτυπης» απασχόλησης στις φτωχότερες χώρες τείνουν παραδοσιακά να είναι κατά μέσο όρο γύρω στο 40 τοις εκατό. Για πολλούς στον παγκόσμιο Νότο, δεν υπάρχει τίποτα νέο σχετικά με την «επισφάλεια».
Η Ιρλανδία παρουσιάζει μια άλλη ενδιαφέρουσα παραλλαγή του γενικού μοτίβου. Ακολουθούν τα πιο πρόσφατα στοιχεία από το CSO.
Στην απασχόληση
2000 1735.4
2011 1861.3
2012 1841.3
Πλήρης απασχόληση
2000 1455.2
2011 1423,8
2012 1396,0
Μερικής απασχόλησης
2000 280,3
2011 437,5
2012 446,3
Μερική απασχόληση – Όχι υποαπασχολούμενοι
2000 N/A
2011 300,4
2012 298,6
Μερική απασχόληση – Υποαπασχολούμενοι
2000 N/A
2011 137.1
2012 147,6
Πίνακας 2: Πλήρης και μερική απασχόληση
στην Ιρλανδία 2000–2012
Με τον όρο υποαπασχόληση ο CSO εννοεί ακούσια μερική απασχόληση όπου ο εργαζόμενος δεν έχει άλλες επιλογές. Ο ΟΟΣΑ, χρησιμοποιώντας στοιχεία που προέρχονται κυρίως από την ιρλανδική CSO, υποστηρίζει ότι η μερική απασχόληση έχει αυξηθεί από 18,1 τοις εκατό των εργαζομένων το 2000 σε 25,0 τοις εκατό σήμερα. Ισχυρίζεται επίσης ότι η προσωρινή απασχόληση έχει εκτιναχθεί από 4,7 τοις εκατό σε 10,2 τοις εκατό.
Αυτές οι παραλλαγές λένε μια πολύ διαφορετική ιστορία από αυτή του Standing. Το κεντρικό του επιχείρημα είναι ότι το πρεκαριάτο προέκυψε ως «το παιδί της παγκοσμιοποίησης». Αλλά η «παγκοσμιοποίηση» είναι ένας από εκείνους τους ταξικά ουδέτερους όρους που εφευρέθηκαν από τους κοινωνιολόγους, ο οποίος επιτρέπει στους ακαδημαϊκούς να συμμετάσχουν σε ιμπρεσιονιστική και μάλλον απροσδιόριστη συζήτηση για το ποιες θεωρούνται αναπόφευκτες τάσεις. Βασικός εκφραστής αυτού του στυλ ακαδημαϊκής θεωρητικής είναι ο Άντονι Γκίντενς –τώρα ο βαρόνος Γκίντενς– που ισχυρίστηκε ότι η σοσιαλδημοκρατία του «τρίτου δρόμου» ήταν αναπόφευκτος συνοδός της παγκοσμιοποίησης. [23]
Ο Standing υιοθετεί μια πολύ διαφορετική προσέγγιση από τον Giddens, αλλά το επιχείρημά του ότι η άνοδος του πρεκαριάτου είναι αναπόφευκτο αποτέλεσμα της «παγκοσμιοποίησης» πάσχει από ένα παρόμοιο πρόβλημα. Αγνοεί την κεντρική δυναμική –και τις αντιφάσεις– που είναι εγγενείς στην ώθηση του κεφαλαίου να επεκταθεί. Όπου υπάρχει συγκέντρωση κεφαλαίου, υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για εργασία. Η άνιση εξάπλωση του κεφαλαίου –πρωτίστως ως αποτέλεσμα του ιμπεριαλισμού– εξηγεί γιατί υπάρχει μεγαλύτερος ανταγωνισμός μεταξύ των καπιταλιστών σε ορισμένες χώρες παρά σε άλλες. Αυτό βοηθά επίσης να εξηγηθεί γιατί υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη για εργατικό δυναμικό σε ορισμένες χώρες από ό,τι σε άλλες.
Ένα από τα κεντρικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού είναι ότι υπάρχουν διαφορετικοί ρυθμοί επενδύσεων σε διαφορετικές περιόδους. Τελικά, αυτό εξαρτάται από το αναμενόμενο ποσοστό κέρδους. Όταν το ποσοστό κέρδους είναι χαμηλό, υπάρχει πτώση των επενδύσεων και ως αποτέλεσμα υψηλότερα επίπεδα ανεργίας. Αυτή ήταν μια βασική τάση ιδιαίτερα την τελευταία δεκαετία. Μια ένδειξη αυτού είναι ότι το 2000, τα ρευστά διαθέσιμα – μη επενδυμένα κέρδη – αντιπροσώπευαν το 9,5 τοις εκατό των παγκόσμιων περιουσιακών στοιχείων, αλλά μέχρι το 2012 αυτό είχε αυξηθεί στο 12,4 τοις εκατό. Σε απόλυτες τιμές, τα ρευστά διαθέσιμα των εισηγμένων στο χρηματιστήριο επιχειρήσεων εκτινάχθηκαν από 2,3 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2000 σε 6,5 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2011, έτος με τα τελευταία στοιχεία. [24]
Τα μειούμενα ποσοστά κερδών παράγουν αντιφατικές συνέπειες στον καπιταλισμό. Από τη μια υπάρχουν μεγαλύτερες δεξαμενές αχρησιμοποίητης εργασίας και, από την άλλη, εντατικοποιείται η εκμετάλλευση του υπάρχοντος εργατικού δυναμικού. Οι καπιταλιστές επιδιώκουν να χρησιμοποιήσουν την απειλή της ανασφάλειας και της ανεργίας για να αυξήσουν την υπεραξία που εξάγεται από κάθε εργαζόμενο και να μειώσουν το απαραίτητο κόστος για την απασχόλησή τους. Αυτή η δυναμική είναι που προκαλεί μεγαλύτερη ανασφάλεια ή επισφάλεια στην απασχόληση και η Ιρλανδία είναι το χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού. Κατά τη διάρκεια της Κέλτικης Τίγρης υπήρχε μια ακόρεστη ζήτηση για εργατικό δυναμικό και έτσι σε πολλούς προσφέρθηκαν «μόνιμα» συμβόλαια. Αλλά όταν οι επενδύσεις στερεύουν – μειώνονται στο ένα τρίτο περίπου από αυτό που ήταν στο απόγειο της οικονομίας του Τίγρη – η επισφάλεια αυξάνεται σε τεράστιο βαθμό.
Μόλις εντοπίσουμε την επισφάλεια μέσα στη δυναμική του καπιταλισμού, γίνεται σαφές ότι δεν είναι μια κατηγορία που ισχύει για μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα αλλά για την εργατική τάξη ως σύνολο. Ο Standing καταγράφει μια πτυχή της αλλαγής προς μεγαλύτερη ανασφάλεια, αλλά αρνείται να την εντοπίσει στη δυναμική του ίδιου του καπιταλισμού. Αυτός είναι ο λόγος που προτιμά μια ουτοπική λύση βασισμένη στην αγορά που υποδηλώνει ότι η εμπορευματοποίηση ταιριάζει σε μια μυθική νέα τάξη (πρεκαριάτο). Αυτός είναι επίσης ο λόγος που η θεωρία του είναι μια βαθιά ιδεολογική ανάλυση της διαδικασίας, επειδή νομιμοποιεί τη δημιουργία περισσότερων διχασμών μέσα στην εργατική τάξη, ισχυριζόμενος ότι βρίσκει διαφορά συμφέροντος μεταξύ εκείνων που είναι επί του παρόντος επισφαλείς και εκείνων που δεν είναι.
Ψεκασμένος και ανίσχυρος;
Τα παλιά χρόνια υπήρχαν ανθρακωρύχοι που ζούσαν σε στενά δεμένες κοινότητες και ανέπτυξαν μια συλλογική φωνή, αλλά τα πρεκαριάτα είναι διασκορπισμένα, κατακερματισμένα και στερούνται ενός χώρου για να οργανωθούν συλλογικά. Μπορούν να επιτύχουν μόνο μέσω των κοινωνικών κινημάτων στους δρόμους – αλλά όχι στον χώρο εργασίας. Αν και αυτό δεν διευκρινίζεται από τον Standing, είναι σίγουρα μια συνεπαγωγή που έχουν αγκαλιάσει ορισμένα αποθαρρυμένα τμήματα της αριστεράς. Είναι, όμως, μια κλασική περίπτωση απολιτικισμού.
Μεταξύ 1911 και 1913 το ιρλανδικό εργατικό κίνημα χτίστηκε μεταξύ των πιο περιστασιακών τμημάτων του εργατικού δυναμικού. Ο πυρήνας του ITGWU του Larkin αντλήθηκε από λιμενεργάτες και οδηγούς κάρων που στην πραγματικότητα εργάζονταν για ένα μεροκάματο.
Κατά τη διάρκεια της Κέλτικης Τίγρης, οι περισσότεροι εργάτες είχαν μόνιμες θέσεις εργασίας και υπήρχαν ελάχιστα σημάδια ενός μεγάλου περιστασιακού εργατικού δυναμικού. Οι εργάτες βρίσκονταν σε πιο πλεονεκτική οικονομικά θέση λόγω της έλλειψης εργατικού δυναμικού, αλλά η μαχητικότητα και τα κοινωνικά τους επιτεύγματα ήταν ελάχιστα.
Η διαφορά είχε να κάνει με την πολιτική που κυριαρχούσε στα αντίστοιχα εργατικά κινήματα. Ο επαναστατικός συνδικαλισμός του Connolly και του Larkin έδωσε έκφραση σε μια μορφή ταξικού αγώνα συνδικαλισμού που προέκρινε την αλληλεγγύη της εργατικής τάξης ως διακριτής από κάθε σεβασμό στους κανόνες των εργασιακών σχέσεων. Οι μαζικές πικετοφορίες και το μαύρισμα ήταν οι τακτικές που συγκόλλησαν ένα περιστασιακό εργατικό δυναμικό σε μια μαχητική δύναμη που τρομοκρατούσε τους εργοδότες.
Ο σύγχρονος ιρλανδικός συνδικαλισμός, ωστόσο, κυριαρχείται από στελέχη του Εργατικού Κόμματος που ευνοούν την κοινωνική εταιρική σχέση. Κατά τη διάρκεια των ετών της άνθησης, εμπόδισαν ενεργά τους εργαζομένους να επιβάλλουν οποιεσδήποτε σημαντικές απαιτήσεις αύξησης του κόστους στους εργοδότες. Για παράδειγμα, αυτή η ηγεσία επιτέθηκε σε μια πρόταση σε ένα συνέδριο του SIPTU για μια εκστρατεία που θα εξαναγκάσει τους εργοδότες να κάνουν υποχρεωτικές συνταξιοδοτικές εισφορές. Ακόμη και στα χρόνια της άνθησης, αυτού του είδους ο συνδικαλισμός των επιχειρήσεων επιδείνωσε τις διαιρέσεις μέσα στο εργατικό κίνημα.
Μετά το κραχ, η προώθηση των διχασμών μεταξύ των εργαζομένων ως μέθοδος προώθησης της συμμόρφωσης με τη λιτότητα έγινε καθιερωμένη πρακτική. Είναι πλέον ρουτίνα για τους ηγέτες των συνδικάτων να προωθούν αλλαγές που «κυκλώνουν με κόκκινο» ορισμένους όρους για τους υπάρχοντες εργαζόμενους, ενώ δέχονται επαίσχυντες επιθέσεις σε νεοεισερχόμενους. Αλλά η συμμόρφωση μέσω της διαίρεσης δεν περιορίζεται στους νέους έναντι των παλαιότερων εργαζομένων. Η αρχική ψηφοφορία για την απόρριψη της συμφωνίας του Haddington Road ανατράπηκε από μια διττή στρατηγική. Πρώτον, οι ηγέτες των συνδικάτων έκλεισαν τα μάτια καθώς οι φίλοι τους στο Εργατικό Κόμμα πίεσαν να θέσουν σε εφαρμογή νομοθεσία έκτακτης ανάγκης στο Dail για αλλαγή των συνθηκών των εργαζομένων του δημόσιου τομέα με νομικό διάταγμα – τα περίφημα Μέτρα Έκτακτης Ανάγκης (Financial Emergency Measures) στον Νόμο για το Δημόσιο Συμφέρον (Public Interest Act ). Δεύτερον, με αυτό το ραβδί σταθερά τοποθετημένο πίσω από την πλάτη τους είπαν σε μια ομάδα εργαζομένων ότι δεν χτυπήθηκαν τόσο δυνατά όσο άλλοι και ότι «θα μπορούσε να είναι χειρότερα».
Τίποτα δεν απεικονίζει καλύτερα την κρίση του ρεφορμισμού από τις τεράστιες υποχωρήσεις που έγιναν τα χρόνια μετά το κραχ. Όσοι προωθούν ψευδείς κοινωνιολογικές εξηγήσεις, οι οποίες υποδηλώνουν ότι υπάρχει ένας απαραίτητος «ατομισμός» λόγω της «παγκοσμιοποίησης» και του «πρεκαριάτου», χάνουν την ουσία. Ο «ατομισμός» είναι κατά κύριο λόγο το αποτέλεσμα μιας στρατηγικής κοινωνικής εταιρικής σχέσης που βασίζεται στην υποκίνηση αποθάρρυνσης και ηττοπάθειας για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης με τη λιτότητα.
Συμπέρασμα
Το πρεκαριάτο, επομένως, είναι μια μοντέρνα αλλά αρκετά ψεύτικη έννοια. Αντανακλά –αλλά δεν βοηθά στην επίλυση– ένα σημαντικό πρόβλημα στο εργατικό κίνημα σήμερα. Χρειαζόμαστε μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση.
Πρώτον, χρειαζόμαστε ισχυρότερα σοσιαλιστικά δίκτυα για την προώθηση των κοινών συμφερόντων των εργαζομένων στην αντίσταση στη λιτότητα και τον καπιταλισμό. Αυτό σημαίνει αντίθεση σε συνδικαλιστικές συμφωνίες που θυσιάζουν μια ομάδα εργαζομένων σε συνθήκες «κόκκινου κύκλου» (δηλαδή προστασίας) για άλλες. Η πραγματικότητα είναι ότι από τη στιγμή που οι συνθήκες επιδεινώνονται για τους προσωρινούς εργαζόμενους, γίνονται ο κανόνας για όλους αργότερα. Όταν υπάρχει μια μικρή ομάδα εκφοβισμένων και κακοποιημένων εργαζομένων, θα λειτουργήσει ως φρένο σε κάθε συνδικαλιστική πρόοδο. Η αντίθεση σε αυτές τις τακτικές “διαίρει και βασίλευε” θα εμπλέξει απαραίτητα τους σοσιαλιστές στην αντιπαράθεση με τον επιχειρηματικό συνδικαλισμό και την κοινωνική εταιρική σχέση.
Δεύτερον, θα πρέπει να υποστηρίξουμε τις μαζικές συνδικαλιστικές κινήσεις που οργανώνουν τους εργαζόμενους σε τομείς της οικονομίας που βασίζονται περισσότερο σε συμβάσεις προσωρινής απασχόλησης και μηδενικών ωρών, όπως στη βιομηχανία γρήγορου φαγητού και στο λιανικό εμπόριο. Αυτό θα συνεπάγεται ρήξη με το τρέχον «μοντέλο οργάνωσης» που προωθείται από πολλά συνδικάτα. Αυτό το μοντέλο, το οποίο έχει εισαχθεί από συνδικάτα όπως η SEIU (Service Employees International Union) στις ΗΠΑ, βασίζεται σε πιο συμβολικές μορφές αγώνα προκειμένου να επιτευχθούν συμφωνίες εταιρικής σχέσης με τους εργοδότες όταν έχει επιτευχθεί επαρκής συνδικαλιστική πυκνότητα. [25] Η πραγματικότητα είναι ότι το μόνο σωματείο που θα μπορέσει να οργανώσει τη μάζα των νέων εργαζομένων που αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο βάρος της ανασφάλειας είναι ένα μαχητικό σωματείο που είναι πρόθυμο να παραβεί νόμους και να εμπλακεί στις πιο μαχητικές τακτικές για να νικήσει τους αδίστακτους εργοδότες.
Τρίτον, το σημερινό μοντέλο συνδικαλισμού είναι εντελώς ανεπαρκές για τους αγώνες που έρχονται. Βασίζεται σε οργανωτικές δομές που είναι διαζευγμένες από τον χώρο εργασίας. Βασίζεται σε ένα επαγγελματικό ήθος, το οποίο υπόσχεται την εξέταση των υποθέσεων και την υπεράσπιση εντός των επίσημων δομών εργασιακών σχέσεων. Διακοσμείται με έναν ψεύτικο συμβολικό αριστερισμό που αποτελεί κάλυμμα για την άθλια παθητικότητά του. Ένα τέτοιο μοντέλο συνδικαλισμού εισέρχεται σε μια περίοδο κρίσης της οποίας η έκβαση είναι ακόμη άγνωστη. Αυτό που απαιτείται είναι μια διαφορετική μορφή ταξικού αγώνα συνδικαλισμού που βασίζεται στην πρωτοβουλία βάσης.
Τέταρτον, μια πτυχή της κρίσης του ρεφορμισμού είναι ότι τα κοινωνικά κινήματα μπορούν να εμφανιστούν στους δρόμους, τα οποία είναι πολύ πιο μαχητικά, πιο αντικαπιταλιστικά από οτιδήποτε συμβαίνει στο χώρο εργασίας. Οι σοσιαλιστές πρέπει να είναι ανεπιφύλακτα ενθουσιασμένοι με τέτοια κινήματα και πρόθυμοι να μάθουν από τις νέες γενιές μαχητών. Πρέπει να απορρίψουμε κάθε τύπο αμυντικού συνδικαλισμού που δεν αναγνωρίζει ότι τέτοια κινήματα μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην ανασύνθεση της πολιτικής της εργατικής τάξης. Αλλά μέσα σε αυτά τα κινήματα, πρέπει επίσης να επισημάνουμε με τόλμη τη σημασία της εστίασης και της συμμετοχής των οργανωμένων εργαζομένων.
Από την πλατεία Ταχρίρ μέχρι την Πουέρτα ντελ Σολ στη Μαδρίτη, υπήρξαν υπέροχες κινήσεις στους δρόμους, οι οποίες συνέβαλαν στην εκ νέου αφύπνιση μιας νέας αγωνιστικότητας στους εργαζόμενους. Αλλά η κατάληψη των πλατειών από μόνη της δεν μπορεί να σπάσει τη δύναμη της μηχανής εξαγωγής κερδών. Μόνο η μαχητικότητα των δρόμων σε συνδυασμό με τη δύναμη των εργαζομένων στους χώρους εργασίας μπορεί να το κάνει αυτό.
* * *
Υποσημειώσεις
1. J. Breman, A Bogus Concept; , Νέα αριστερή αναθεώρηση 84 , Νοέμβριος–Δεκέμβριος 2013.
2. G. Standing, The Precariat: The New Dangerous Class , London Bloomsbury Academic, 2011, σελ. 10.
3. ό.π. , Π. 6
4. ό.π. , Π. 7
5. ό.π. , Π. 171
6. ό.π. , Π. 168
7. ό.π. , Π. 5
8, ό.π. , Π. 161
9. ό.π. , Π. 162
10. ό.π. , Π. 162
11. Longview Occupy and Beyond: Rank and File and the 89% union , Advance the Struggle , 2 Φεβρουαρίου 2012.
12. R. Seymour, Είμαστε όλοι επισφαλείς – σχετικά με την έννοια του πρεκαριάτου και τις κακές χρήσεις του , New Left Project , 10 Φεβρουαρίου 2012.
13, G. Epstein, Financialisation and the World Economy , Νέα Υόρκη, Edward Elgar, 2005 και Greta R. Krippner, The Financialisation of the American economy , Socio-Economic Review, 2005 3 (2): 173–208.
14. T. Cliff, The Economic roots of reformism , in Neither Washington or Moscow , London: Bookmarks 1982.
15. CSO, Τριμηνιαία Ενότητα Εθνικής Έρευνας Νοικοκυριών σχετικά με τα Μέλη της Ένωσης 2009 , Πίνακας 3α.
16. Οι συνταξιούχοι ενδέχεται να αντιμετωπίσουν περικοπές στο πλαίσιο του πακέτου μεταρρυθμίσεων , Irish Times , 20 Νοεμβρίου 2013.
17. Eurofound, Ποιότητα συνθηκών απασχόλησης και εργασιακών σχέσεων στην Ευρώπη , Eurofound, Δουβλίνο 2013.
18. D. Lockwood, The Blackcoated Worker , Λονδίνο: Allen and Unwin, 1958, σελ. 58.
19. H. Braverman, Labor and Monopoly Capital , Νέα Υόρκη: Monthly Review Press 1974.
20. Α. Καλλίνικος, Η νέα μεσαία τάξη και ο σοσιαλισμός , International Socialism Journal , Vol. 2 Νο. 20, 1983.
21. K. Doogan, The New capitalism and the Transformation of Work , Λονδίνο: Polity 2009.
22. R. Munck, The Precariat: A View from the South , Third World Quarterly , Vol. 34 Νο. 5, 2013, σελ. 747–762.
23. A. Giddens, The Third Way and the Renewal of Social Democracy , Λονδίνο: Polity, 1998.
24. ILO, World of Work Report 2012 , σελ. 75.
25, K. Allen, Social Partnership and Union Revitalization: The Irish Case , στο G. Gall ( επιμ. ), The Future of Union Organizing , Basingstoke: Palgrave, 2009.
About Author
