Ο Ruchir Sharma έχει κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τίτλο What went wrong with capitalism? Ο Ruchir Sharma είναι επενδυτής, συγγραφέας, διαχειριστής κεφαλαίων και αρθρογράφος των Financial Times. Είναι επικεφαλής των διεθνών δραστηριοτήτων της Rockefeller Capital Management και ήταν επενδυτής στις αναδυόμενες αγορές στη Morgan Stanley Investment Management.
Με αυτά τα διαπιστευτήρια ότι είναι “μέσα στο θηρίο” ή ακόμη και “ένα από τα θηρία”, θα έπρεπε να γνωρίζει την απάντηση στην ερώτησή του. Σε μια κριτική του βιβλίου του στους Financial Times, ο Sharma περιγράφει το επιχείρημά του. Πρώτον, μας λέει ότι “ανησυχώ για το πού οδηγούν οι ΗΠΑ τον κόσμο τώρα. Η πίστη στον αμερικανικό καπιταλισμό, ο οποίος οικοδομήθηκε με βάση την περιορισμένη κυβέρνηση που αφήνει χώρο στην ατομική ελευθερία και πρωτοβουλία, έχει πέσει κατακόρυφα”. Σημειώνει ότι τώρα οι περισσότεροι Αμερικανοί δεν περιμένουν να είναι “καλύτερα σε πέντε χρόνια” – ένα χαμηλό ρεκόρ από τότε που το Βαρόμετρο Εμπιστοσύνης του Edelman έθεσε για πρώτη φορά αυτό το ερώτημα πριν από δύο και πλέον δεκαετίες. Τέσσερις στους πέντε αμφιβάλλουν ότι η ζωή θα είναι καλύτερη για τη γενιά των παιδιών τους από ό,τι ήταν για τη δική τους, επίσης νέο χαμηλό. Και σύμφωνα με τις τελευταίες δημοσκοπήσεις της Pew, η υποστήριξη του καπιταλισμού έχει μειωθεί μεταξύ όλων των Αμερικανών, ιδιαίτερα των Δημοκρατικών και των νέων. Στην πραγματικότητα, μεταξύ των Δημοκρατικών κάτω των 30 ετών, το 58% έχει πλέον “θετική εντύπωση” για τον σοσιαλισμό- μόνο το 29% λέει το ίδιο για τον καπιταλισμό.
Αυτά είναι άσχημα νέα για τον Σάρμα ως ισχυρό υποστηρικτή του καπιταλισμού. Τι πήγε στραβά; Ο Σάρμα λέει ότι είναι η άνοδος της μεγάλης κυβέρνησης, της μονοπωλιακής εξουσίας και του εύκολου χρήματος για τη διάσωση των μεγάλων. Αυτό έχει οδηγήσει σε στασιμότητα, χαμηλή αύξηση της παραγωγικότητας και αύξηση της ανισότητας.
Ο Sharma υποστηρίζει ότι η λεγόμενη νεοφιλελεύθερη επανάσταση της δεκαετίας του 1980, η οποία υποτίθεται ότι αντικατέστησε τη μακροοικονομική διαχείριση κεϋνσιανού τύπου, μείωσε το μέγεθος του κράτους και απελευθέρωσε τις αγορές, ήταν στην πραγματικότητα ένας μύθος. Sharma: “η εποχή της μικρής κυβέρνησης δεν συνέβη ποτέ”. Ο Sharma επισημαίνει ότι στις ΗΠΑ, οι κρατικές δαπάνες έχουν οκταπλασιαστεί από το 1930, από κάτω από το 4% στο 24% του ΑΕΠ – και 36% συμπεριλαμβανομένων των κρατικών και τοπικών δαπανών. Παράλληλα με τις φορολογικές περικοπές, τα κρατικά ελλείμματα αυξήθηκαν και το δημόσιο χρέος εκτοξεύτηκε.
Όσον αφορά την απορρύθμιση, το αποτέλεσμα ήταν στην πραγματικότητα “πιο πολύπλοκοι και δαπανηροί κανόνες, τους οποίους οι πλούσιοι και οι ισχυροί είχαν τον καλύτερο εξοπλισμό για να τους διαχειριστούν”. Οι ρυθμιστικοί κανόνες στην πραγματικότητα αυξήθηκαν. Όσο για το εύκολο χρήμα, “φοβούμενες ότι τα αυξανόμενα χρέη θα μπορούσαν να καταλήξουν σε μια νέα ύφεση τύπου 1930, οι κεντρικές τράπεζες άρχισαν να συνεργάζονται με τις κυβερνήσεις για να στηρίξουν μεγάλες εταιρείες, τράπεζες, ακόμη και ξένες χώρες, κάθε φορά που οι χρηματοπιστωτικές αγορές ταλαντεύονταν”. Έτσι, δεν υπήρξε κανένας νεοφιλελεύθερος μετασχηματισμός που να απελευθερώνει τον καπιταλισμό για να επεκταθεί, το αντίθετο μάλιστα.
Αλλά είναι όντως σωστή η οικονομική ιστορία του Σάρμα για την περίοδο μετά τη δεκαετία του 1980; Ο Sharma προσπαθεί να παρουσιάσει την περίοδο μετά τη δεκαετία του 1980 ως μια περίοδο διάσωσης τραπεζών και επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια κρίσεων, σε αντίθεση με τη δεκαετία του 1930, όταν οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις ακολουθούσαν την πολιτική της “εκκαθάρισης” όσων αντιμετώπιζαν προβλήματα. Στην πραγματικότητα, αυτό δεν είναι σωστό, η διάσωση του εταιρικού κεφαλαίου και των τραπεζών ήταν η κινητήρια δύναμη του New Deal του Ρούσβελτ- η ρευστοποίηση δεν υιοθετήθηκε ποτέ ως κυβερνητική πολιτική. Επιπλέον, η δεκαετία του 1980 ήταν κυρίως μια δεκαετία υψηλών επιτοκίων και αυστηρής νομισματικής πολιτικής που επιβλήθηκε από κεντρικούς τραπεζίτες όπως ο Volcker, επιδιώκοντας να μειώσουν τον πληθωρισμό της δεκαετίας του 1970. Πράγματι, ο Sharma δεν έχει τίποτα να πει για τον “στασιμοπληθωρισμό” της δεκαετίας του 1970 – μια δεκαετία, σύμφωνα με τον ίδιο, όπου ο καπιταλισμός είχε μικρή κυβέρνηση και χαμηλή ρύθμιση.
Ο Sharma αναφέρεται πολύ στην αύξηση των κυβερνητικών δαπανών, συμπεριλαμβανομένων των “δαπανών πρόνοιας” τα τελευταία 40 χρόνια. Αλλά δεν εξηγεί πραγματικά το γιατί. Μετά την αύξηση των δαπανών και του χρέους κατά τη διάρκεια του πολέμου, ένα μεγάλο μέρος των αυξημένων δαπανών έκτοτε οφείλεται στην αύξηση του πληθυσμού, ιδιαίτερα στην αύξηση των ηλικιωμένων, που οδήγησε σε αύξηση των (μη παραγωγικών για τον καπιταλισμό) δαπανών για κοινωνική ασφάλιση και συντάξεις. Αλλά η αύξηση των κρατικών δαπανών ήταν επίσης μια απάντηση στην εξασθένηση της οικονομικής ανάπτυξης και των επενδύσεων σε παραγωγικό κεφάλαιο από τη δεκαετία του 1970. Καθώς το ΑΕΠ αυξανόταν πιο αργά και οι δαπάνες πρόνοιας αυξάνονταν ταχύτερα, τότε οι κρατικές δαπάνες σε σχέση με το ΑΕΠ αυξήθηκαν.
Ο Sharma δεν λέει τίποτα για άλλες πτυχές της νεοφιλελεύθερης περιόδου. Οι ιδιωτικοποιήσεις αποτέλεσαν βασική πολιτική των ετών Ρίγκαν και Θάτσερ. Κρατικά περιουσιακά στοιχεία πουλήθηκαν για να ενισχυθεί η κερδοφορία του ιδιωτικού τομέα. Υπό αυτή την έννοια, υπήρξε μείωση του “μεγάλου κράτους”, σε αντίθεση με το επιχείρημα του Sharma. Πράγματι, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, το κεφαλαιακό απόθεμα του δημόσιου τομέα εκποιήθηκε. Στις ΗΠΑ, μειώθηκε στο μισό ως ποσοστό του ΑΕΠ.
Πηγή: ΔΝΤ, 2021
Ομοίως, μετά τη δεκαετία του 1980, οι επενδύσεις του δημόσιου τομέα ως ποσοστό του ΑΕΠ μειώθηκαν σχεδόν στο μισό, ενώ το ποσοστό του ιδιωτικού τομέα αυξήθηκε κατά 70%.
Δεν είναι το “μεγάλο κράτος” που ελέγχει τις αποφάσεις για τις επενδύσεις και την παραγωγή, αλλά ο καπιταλιστικός τομέας. Αυτό παραπέμπει στον λόγο για τη μείωση του ρόλου του δημόσιου τομέα. Το πρόβλημα για τον καπιταλισμό στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τη δεκαετία του 1970 ήταν η δραστική πτώση της κερδοφορίας του κεφαλαίου στις μεγάλες προηγμένες καπιταλιστικές οικονομίες. Αυτή η πτώση έπρεπε να αντιστραφεί. Μια πολιτική ήταν η ιδιωτικοποίηση. Μια άλλη πολιτική ήταν η συντριβή των συνδικάτων μέσω νόμων και κανονισμών που είχαν σχεδιαστεί για να καταστήσουν δύσκολη, αν όχι αδύνατη, τη δημιουργία συνδικάτων ή την ανάληψη εργατικής δράσης. Στη συνέχεια, υπήρξε η μετακίνηση της μεταποιητικής ικανότητας από τον “Παγκόσμιο Βορρά” στις περιοχές φθηνού εργατικού δυναμικού του Παγκόσμιου Νότου, η λεγόμενη “παγκοσμιοποίηση”. Σε συνδυασμό με την αποδυνάμωση των συνδικάτων στο εσωτερικό, το αποτέλεσμα ήταν μια απότομη πτώση του μεριδίου του ΑΕΠ που πήγαινε στην εργασία μαζί με φτηνά εργατικά χέρια στο εξωτερικό- και μια (μέτρια) αύξηση της κερδοφορίας του κεφαλαίου.
Ο Sharma παραδέχεται ότι “η παγκοσμιοποίηση έφερε περισσότερο ανταγωνισμό, διατηρώντας τον πληθωρισμό στις τιμές καταναλωτή” ενάντια στη θέση του για μονοπωλιακή στασιμότητα, αλλά στη συνέχεια υποστηρίζει ότι η παγκοσμιοποίηση και οι χαμηλές τιμές των εισαγόμενων αγαθών “παγίωσαν την πεποίθηση ότι τα κρατικά ελλείμματα και το χρέος δεν έχουν σημασία”. Αλήθεια; Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να επιβάλουν “λιτότητα” στο όνομα της εξισορρόπησης των προϋπολογισμών και της μείωσης του δημόσιου χρέους. Απέτυχαν, όχι επειδή πίστευαν ότι “τα ελλείμματα και το χρέος δεν έχουν σημασία”, αλλά επειδή η οικονομική ανάπτυξη και οι παραγωγικές επενδύσεις επιβραδύνθηκαν. Οι περικοπές των δαπανών του δημόσιου τομέα ήταν σημαντικές, αλλά ο λόγος προς το ΑΕΠ δεν μειώθηκε.
Ο Sharma εκτιμά ότι “οι υφέσεις ήταν λιγότερες και πιο σπάνιες” κατά την περίοδο μετά τη δεκαετία του 1980. Χμμ. Αν εξαιρέσουμε την τεράστια διπλή ύφεση στις αρχές της δεκαετίας του 1980 (άλλος ένας βασικός παράγοντας που οδήγησε στη μείωση της εργατικής δύναμης), υπήρξαν υφέσεις το 1990-1, το 2001 και στη συνέχεια η Μεγάλη Ύφεση του 2008-9, με αποκορύφωμα την πανδημική ύφεση του 2020, τη χειρότερη ύφεση στην ιστορία του καπιταλισμού. Ίσως λιγότερες και πιο σπάνιες, αλλά όλο και πιο επιζήμιες.
Ο Sharma σημειώνει ότι μετά από κάθε ύφεση από τη δεκαετία του 1980, η οικονομική επέκταση ήταν όλο και πιο αδύναμη. Αυτό εμφανίζεται ως μυστήριο για τους υποστηρικτές του καπιταλισμού. “Πίσω από την επιβράδυνση της ανάκαμψης βρισκόταν το κεντρικό μυστήριο του σύγχρονου καπιταλισμού: η κατάρρευση του ρυθμού αύξησης της παραγωγικότητας ή της παραγωγής ανά εργαζόμενο. Μέχρι την έναρξη της πανδημίας, είχε μειωθεί περισσότερο από το μισό από τη δεκαετία του 1960”.
Ο Sharma παρουσιάζει την εξήγησή του: “ένας αυξανόμενος όγκος στοιχείων αποδίδει την ευθύνη σε ένα επιχειρηματικό περιβάλλον γεμάτο με κυβερνητικές ρυθμίσεις και χρέος, στο οποίο οι μεγαλοεταιρείες ευδοκιμούν και περισσότερες λειτουργικά νεκρές επιχειρήσεις επιβιώνουν σε κάθε κρίση”. Οι διασώσεις των μεγάλων μονοπωλίων (“τρεις από τις τέσσερις βιομηχανίες των ΗΠΑ έχουν αποστεωθεί σε ολιγοπώλια”) και το “εύκολο χρήμα” κράτησαν έναν στάσιμο καπιταλισμό να σέρνεται, αναπαράγοντας εταιρείες “ζόμπι” που επιβιώνουν μόνο με δανεισμό.
Ο Sharma βάζει το άλογο μπροστά από το κάρο εδώ. Η αύξηση της παραγωγικότητας επιβραδύνθηκε σε όλους τους τομείς επειδή η αύξηση των παραγωγικών επενδύσεων μειώθηκε. Και στις καπιταλιστικές οικονομίες, οι παραγωγικές επενδύσεις καθοδηγούνται από την κερδοφορία. Η νεοφιλελεύθερη προσπάθεια να αυξηθεί η κερδοφορία μετά την κρίση κερδοφορίας της δεκαετίας του 1970 ήταν μόνο εν μέρει επιτυχής και τερματίστηκε με την έναρξη του νέου αιώνα. Η στασιμότητα και η “μακρά ύφεση” του 21ουst αιώνα εκδηλώνεται με την αύξηση του ιδιωτικού και δημόσιου χρέους, καθώς οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις προσπαθούν να ξεπεράσουν τη στασιμότητα και τη χαμηλή κερδοφορία αυξάνοντας το δανεισμό.
Ο Sharma διακηρύσσει ότι η κοινωνική “ακινησία πνίγει το αμερικανικό όνειρο”. Ενώ, στο ρόδινο παρελθόν του “ανταγωνιστικού καπιταλισμού”, με σκληρή δουλειά και επιχειρηματική διάθεση, μπορούσες να γίνεις από κουρέλια πλούσιος, τώρα αυτό δεν είναι εφικτό. Αλλά το “αμερικανικό όνειρο” ήταν πάντα ένας μύθος. Η πλειονότητα των δισεκατομμυριούχων και των πλουσίων στις ΗΠΑ και αλλού κληρονόμησαν τον πλούτο τους και όσοι έγιναν δισεκατομμυριούχοι κατά τη διάρκεια της ζωής τους δεν το έκαναν χωρίς σημαντικά κεφάλαια εκκίνησης από τους γονείς τους κ.λπ.
Και επιτρέψτε μου να προσθέσω ότι η θέση του Sharma βασίζεται εξ ολοκλήρου στις προηγμένες καπιταλιστικές οικονομίες του Παγκόσμιου Βορρά. Έχει ελάχιστα να πει για τον υπόλοιπο κόσμο όπου ζουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Η κοινωνική κινητικότητα έχει παρεμποδιστεί ή δεν υπήρξε ποτέ; Υπάρχει ένα μεγάλο κράτος με τεράστιες δαπάνες κοινωνικής πρόνοιας σε αυτές τις χώρες; Υπάρχει εύκολο χρήμα για να δανειστούν οι εταιρείες; Υπάρχουν εγχώρια μονοπώλια που συμπιέζουν τον ανταγωνισμό; Υπάρχουν άφθονες διασώσεις;
Αυτό μας φέρνει στο κύριο μήνυμα του Sharma σχετικά με το τι είναι λάθος με τον καπιταλισμό. Βλέπετε, για τον Sharma, ο καπιταλισμός όπως τον οραματίζεται δεν υπάρχει πλέον. Αντίθετα, ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός έχει μετατραπεί σε μονοπώλια που ενισχύονται από ένα μεγάλο κράτος. “Η προϋπόθεση του καπιταλισμού, ότι η περιορισμένη κυβέρνηση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ατομική ελευθερία και τις ευκαιρίες, δεν έχει εφαρμοστεί στην πράξη εδώ και δεκαετίες”.
Ο μύθος ενός ανταγωνιστικού καπιταλισμού που προβάλλει ο Σάρμα ακούγεται παρόμοιος με τη θέση της Γκρέις Μπλέικλεϊ στο πρόσφατο βιβλίο της, Vulture Capitalism, όπου υποστηρίζει ότι ο καπιταλισμός δεν ήταν ποτέ στην πραγματικότητα μια σκληρή μάχη μεταξύ ανταγωνιστικών καπιταλιστών για ένα μερίδιο από τα κέρδη που αποσπώνται από την εργασία, αλλά αντίθετα μια ωραία συμφωνημένη και σχεδιασμένη οικονομία που ελέγχεται από μεγάλα μονοπώλια και υποστηρίζεται από το κράτος.
Στην πραγματικότητα, τόσο ο Sharma όσο και η Blakeley συμφωνούν στην άνοδο του “κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού” (ΚΜΚ) ως αιτία για το τι πήγε στραβά με τον καπιταλισμό. Φυσικά, διαφέρουν ως προς τη λύση. Η Blakeley, ως σοσιαλίστρια, θέλει να αντικαταστήσει τον ΚΜΚ με δημοκρατικό σχεδιασμό και εργατικούς συνεταιρισμούς. Ο Sharma, όντας “ένα από τα θηρία”, θέλει να τερματίσει τα μονοπώλια, να μειώσει το κράτος και να αποκαταστήσει τον “ανταγωνιστικό καπιταλισμό” ώστε να ακολουθήσει τη “φυσική του πορεία” και να προσφέρει ευημερία για όλους. Sharma: “ο καπιταλισμός χρειάζεται ένα πεδίο ανταγωνισμού στο οποίο οι μικροί και οι νέοι θα έχουν την ευκαιρία να αμφισβητήσουν – να καταστρέψουν δημιουργικά – τις παλιές συγκεντρώσεις πλούτου και εξουσίας“.
Βλέπετε, οι καπιταλιστές, αν αφεθούν ελεύθεροι να εκμεταλλευτούν το εργατικό δυναμικό, και απαλλαγμένοι από το βάρος των κανονισμών και από την υποχρέωση να πληρώνουν για δαπάνες πρόνοιας, θα ανθίσουν φυσικά. “Οι πραγματικές επιστήμες εξηγούν τη ζωή ως έναν κύκλο μετασχηματισμού, από στάχτη σε στάχτη, αλλά οι πολιτικοί ηγέτες εξακολουθούν να ακούνε συμβούλους που ισχυρίζονται ότι ξέρουν πώς να δημιουργήσουν συνεχή ανάπτυξη. Η υπερβολική αυτοπεποίθησή τους πρέπει να περιοριστεί πριν προκαλέσει μεγαλύτερη ζημιά”. Έτσι, σύμφωνα με τον Sharma, ο καπιταλισμός θα είναι και πάλι μια χαρά, αν αφήσουμε τους καπιταλιστικούς κύκλους της άνθησης και της ύφεσης να εξελιχθούν φυσιολογικά και δεν προσπαθήσουμε να τους διαχειριστούμε.
“Ο καπιταλισμός εξακολουθεί να είναι η καλύτερη ελπίδα για την ανθρώπινη πρόοδο, αλλά μόνο αν έχει αρκετό χώρο για να λειτουργήσει”. Λοιπόν, ο καπιταλισμός είχε αρκετό χώρο για να λειτουργήσει για πάνω από 250 χρόνια με τις ανόδους και τις υφέσεις του, τις αυξανόμενες ανισότητες σε παγκόσμιο επίπεδο και τώρα την περιβαλλοντική απειλή για τον πλανήτη και τον αυξανόμενο κίνδυνο γεωπολιτικών συγκρούσεων. Δεν είναι περίεργο που το 58% των νέων Δημοκρατικών στις ΗΠΑ θα προτιμούσε τον σοσιαλισμό..
About Author
