Νοέμβριος 2025, https://www.worldsocialism.org/spgb/socialist-standard/2020s/2025/no-1455-november-2025/technofeudalism-is-capitalism-dead/
Οι σοσιαλιστές μπορεί να φαινόμαστε λίγο εμμονικοί με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται οι λέξεις, όχι επειδή θεωρούμε τους εαυτούς μας ειδικούς αστυφύλακες όποιας γλώσσας κι αν μιλάμε, αλλά επειδή αλληλεπιδρούμε με τους συναδέλφους μας της εργατικής τάξης, ασχολούμαστε με ιδέες για το τι αντιπροσωπεύουν οι λέξεις και υπερασπιζόμαστε και προάγουμε την πολιτική μας παράδοση, προκειμένου να αποκτήσουμε την ελευθερία για την εργατική τάξη.
Είναι, λοιπόν, ενδιαφέρον το γεγονός ότι είχαμε μια παγκοσμίως γνωστή πολιτική προσωπικότητα, που εξυμνείται από πολλούς, να δηλώνει με έντονα κεφαλαία γράμματα στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του ότι «Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΠΕΘΑΝΕ, ΚΑΛΩΣ ΗΡΘΑΤΕ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΟΦΕΟΥΔΑΡΧΙΑ».
Αυτός ακριβώς ο ισχυρισμός, που έγινε δημοφιλής από τον Γιάνη Βαρουφάκη με το βιβλίο του «Τεχνοφεουδαρχία – Τι σκότωσε τον καπιταλισμό » (2023) και οι συνέπειές του, θα εξεταστεί εδώ.
Δύο χρόνια πριν από την έκδοση του βιβλίου του Βαρουφάκη, ένας Γάλλος ακαδημαϊκός δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο « Τεχνοφεουδαρχία: Κριτική της Ψηφιακής Οικονομίας» , το οποίο επιχειρηματολογεί σε παρόμοιο πλαίσιο με το βιβλίο του Βαρουφάκη, αλλά με μια πιο φιλοσοφική προοπτική. Ο Durand τοποθετεί τη ρίζα της δομής της ψηφιακής οικονομίας σε αυτό που αποκαλεί «Η Καλιφορνέζικη Ιδεολογία» – ριζοσπαστικός ατομικισμός, φιλελευθερισμός και νεοφιλελευθερισμός που αναδύονται από τη Σίλικον Βάλεϊ – αλλά δεν φτάνει στο σημείο να δηλώσει ότι ο τεχνοφεουδαρχία έχει αντικαταστήσει τον καπιταλισμό. Ο Βαρουφάκης αναφέρει το έργο του Durand στις ευχαριστίες για το βιβλίο του.
Το βιβλίο του Durand εντοπίζει την πρώτη χρήση της λέξης «τεχνοφεουδαλισμός» σε ένα εγχειρίδιο παιχνιδιού ρόλων επιστημονικής φαντασίας – το GURPS (Generic Universal Role-Playing System) Cyberpunk Adventures όπου αναφέρεται μία φορά:
«Καθώς ο κόσμος γίνεται πιο σκληρός, οι εταιρείες προσαρμόζονται γινόμενες οι ίδιες πιο σκληρές, από ανάγκη. Αυτή η στάση «προστατεύουμε τους δικούς μας» ονομάζεται μερικές φορές τεχνο-φεουδαρχία. Όπως και η φεουδαρχία, είναι μια αντίδραση σε ένα χαοτικό περιβάλλον, μια υπόσχεση υπηρεσίας και αφοσίωσης από τους εργαζόμενους σε αντάλλαγμα για μια υπόσχεση υποστήριξης και προστασίας από την εταιρεία».
Το βιβλίο GURPS Cyberpunk Adventures έχει μια ενδιαφέρουσα ιστορία από μόνο του: η οικία του εκδότη και το γραφείο του εκδότη δέχτηκαν ταυτόχρονα έφοδο από την Μυστική Υπηρεσία των ΗΠΑ, η οποία είχε την εντύπωση ότι το βιβλίο ήταν ένα εγχειρίδιο hacking υπολογιστών και κατάσχεσε τους δίσκους που περιείχαν το βιβλίο. Οι εκδότες τους πήραν πίσω τελικά, αν και οι σκληροί δίσκοι δεν λειτουργούσαν πλέον και το βιβλίο έπρεπε να ξαναγραφεί από μνήμης. Αρκετά από τα άτομα που συμμετείχαν σε αυτό το επεισόδιο έγιναν ιδρυτικά μέλη του Electronic Frontier Foundation.
Τεχνοφεουδαρχία
Στο κυρίως μέρος του βιβλίου του Βαρουφάκη, ο συγγραφέας υποστηρίζει τον τεχνοφεουδαλισμό μέσω μιας συζήτησης με τον πατέρα του, ο οποίος είχε πεθάνει πρόσφατα. Υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα παραδείγματα, ανέκδοτα, ιστορικά στοιχεία και η ανάκληση συζητήσεων για τρέχοντα γεγονότα όπως συνέβησαν στο πλαίσιο του τέλους της ζωής του πατέρα του. Το βιβλίο έχει ένα παράρτημα με τίτλο « Η Πολιτική Οικονομία του Τεχνοφεουδαλισμού» , όπου ο Βαρουφάκης παρουσιάζει την άποψή του με πολύ πιο άμεσο τρόπο.
Στο κύριο μέρος του βιβλίου υπάρχουν πολλές γενικές δηλώσεις που γίνονται χωρίς επιφυλάξεις και κάπως χοντροκομμένες γενικεύσεις. Ο συγγραφέας κάνει παρόμοιες δηλώσεις σε ορισμένες από τις συνεντεύξεις του. Έχει πει ότι ο καπιταλισμός «ορίζεται από τα κέρδη και τις αγορές» και το άφησε ως εδώ, αλλά σε αυτό το παράρτημα δείχνει μια μεγαλύτερη κατανόηση:
«Υπό τη φεουδαρχία, η δύναμη της άρχουσας τάξης προέκυψε από την κατοχή γης που η πλειοψηφία δεν μπορούσε να κατέχει, αλλά ήταν δεσμευμένη με αυτήν. Υπό τον καπιταλισμό, η εξουσία προερχόταν από την κατοχή κεφαλαίου που η πλειοψηφία δεν κατείχε, αλλά έπρεπε να εργαστεί για να ζήσει. Υπό την τεχνοφεουδαρχία, μια νέα άρχουσα τάξη αντλεί δύναμη από την κατοχή νεφο-κεφαλαίου, τα πλοκάμια του οποίου εμπλέκουν τους πάντες».
«Νέφος» εδώ σημαίνει κέντρα δεδομένων. Αυτά τα δεδομένα μπορεί να είναι δεδομένα (πληροφορίες) ή μπορεί να είναι κώδικας που επιτρέπει τη λειτουργία δικτυωμένου λογισμικού όπως το Zoom. Όπως οι περισσότεροι πόροι στον καπιταλισμό, το νέφος ανήκει κυρίως σε λίγους καπιταλιστές και επομένως χρησιμοποιείται για την κατανομή της πρόσβασης σε λογισμικό και δεδομένα μέσω συνδρομητικών υπηρεσιών, όπως το Netflix.
Καπιταλισμός
Ο Βαρουφάκης δηλώνει ότι υπάρχουν οκτώ κλειδιά για την κατανόηση του καπιταλισμού: παραγωγή εμπορευμάτων, κατανομή εσόδων σε μισθούς, τόκους, ενοίκια και κέρδη, κυκλοφορούν χρηματικό κεφάλαιο, συσσώρευση κεφαλαίου, συχνές κρίσεις, κοινωνικές τάξεις (καπιταλιστές, μεσαία τάξη, μισθωτοί εργάτες), εξορυκτική δύναμη (ανισότητα και κρατική επιβολή) και μια «τεχνοδομή», μάρκετινγκ και υποδομή τροποποίησης συμπεριφοράς.
Ο Βαρουφάκης έχει επίσης μια εκδοχή της Εργατικής Θεωρίας της Αξίας για να υποστηρίξει την άποψή του. Δηλώνει ότι η αξία στον καπιταλισμό έχει μια εμπειρική μορφή – η οποία φαίνεται να είναι συνώνυμη με αυτό που ο Μαρξ ονόμασε αξία χρήσης – παραδείγματα που δίνονται περιλαμβάνουν – τόσο εμπορεύματα όπως το πόσιμο νερό – όσο και μη εμπορεύματα όπως ηλιοβασιλέματα ή το αίσθημα εκτίμησης. Η ανταλλακτική ή εμπορευματική αξία, δηλώνει, είναι μια ποσότητα στην οποία τα αγαθά και οι υπηρεσίες ανταλλάσσονται μεταξύ τους. Η εργασία αντιμετωπίζεται ως ξεχωριστή κατηγορία αλλά με παρόμοιους όρους όπως η εμπειρική εργασία και η εμπορευματική εργασία. Δηλώνει ότι «η ανταλλακτική αξία της εμπορευματικής εργασίας ισούται με το άθροισμα της εμπειρικής εργασίας που άλλοι εργάτες έχουν επενδύσει σε εμπορεύματα που μπορεί να αγοράσει ο μισθός ενός εργάτη».
Σύμφωνα με τον Βαρουφάκη, δύο κύριες δυνάμεις προκαλούν την εισβολή του καπιταλισμού σε κρίσεις – η πτώση του ποσοστού κέρδους και η κρίση χρέους (όταν οι χρηματοδότες κάνουν απεργία πίστωσης). Θεωρεί ότι το ενοίκιο είναι οποιαδήποτε τιμή που καταβάλλεται από έναν αγοραστή πάνω από την τιμή που αντικατοπτρίζει περισσότερο την ανταλλακτική αξία του εμπορεύματος. Αυτό περιλαμβάνει το ενοίκιο γης, το χρηματοοικονομικό ενοίκιο (τόκο), το μονοπωλιακό ενοίκιο και το ενοίκιο επωνυμίας (υψηλότερες τιμές που συνδέονται με μάρκες με μεγάλη ζήτηση, π.χ. υπολογιστές Apple ή παπούτσια προπόνησης Nike). Ο Βαρουφάκης θεωρεί ότι τον καπιταλισμό τον κινεί ο μοχλός του κέρδους και του ιδιωτικού χρέους.
Το ιδιωτικό χρέος, όπως λέει, δημιουργείται από χρηματοδότες από το πουθενά – κάτι που τον χαρακτηρίζει ως λίγο «μανιακό των συναλλαγματικών ισοτιμιών» – το σημείωμά του σχετικά με αυτό απλώς λέει ότι οι τραπεζίτες δημιουργούν δάνεια από το πουθενά μέσω μιας τολμηρής μεταφοράς μελλοντικών αξιών στο παρόν. Στο κύριο κείμενο αναφέρει:
«Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι τράπεζες παίρνουν τις οικονομίες της Τζιλ και τις δανείζουν στον Τζακ. Δεν κάνουν αυτό οι τράπεζες. Όταν μια τράπεζα δανείζει χρήματα στον Τζακ, δεν πάει στον λογαριασμό του για να ελέγξει αν έχει αρκετά μετρητά για να καλύψει το δάνειο. Αν πιστεύει ότι ο Τζακ θα επιστρέψει το δάνειο, συν τους συμφωνημένους τόκους, το μόνο που χρειάζεται να κάνει η τράπεζα είναι να προσθέσει στον λογαριασμό του Τζακ τον αριθμό των δολαρίων που του δανείζει. Τίποτα περισσότερο από μια γραφομηχανή ή, σήμερα, μερικές κινήσεις σε ένα πληκτρολόγιο δεν είναι απαραίτητες».
Θα διαφωνούσαμε εδώ και θα λέγαμε ότι οι κρίσεις προκαλούνται από τη χαοτική φύση της καπιταλιστικής παραγωγής που δεν ξέρει πότε να σταματήσει να παράγει. Οι κρίσεις χρέους είναι σύμπτωμα υπερπαραγωγής στην πραγματική οικονομία. Η πτώση του ποσοστού κέρδους είναι μια πραγματική τάση, αλλά γενικά αναιρείται από την ανάπτυξη νέων αγορών και ευελιξίας στην αγορά εργασίας. Η Θεωρία του Λεπτού Αέρα για το Χρέος (ή “θεωρία του χρέους από το τίποτα”) καταρρίπτεται (όπως περιγράφεται λεπτομερώς στο φυλλάδιο του Σοσιαλιστικού Κόμματος ” Ο Μύθος του Μαγικού Χρήματος “). Δεν υπάρχει λόγος να επεκταθεί η έννοια του ενοικίου στον πόνο των χρηματικών δανείων (τόκων) ή στις μονοπωλιακές τιμές.
Νεφοδουλοπάροικοι, προλετάριοι των νεφών και φέουδα των νεφών
Ο Βαρουφάκης συνεχίζει ορίζοντας τον τεχνοφεουδαλισμό. Ξεκινά με το cloud capital, το οποίο ορίζεται ως η συσσώρευση μηχανημάτων δικτύου, λογισμικού, αλγορίθμων που καθοδηγούνται από την τεχνητή νοημοσύνη και υλικού επικοινωνιών που διασχίζουν ολόκληρο τον πλανήτη και εκτελούν μια ευρεία ποικιλία εργασιών. Αυτές περιλαμβάνουν την υποκίνηση δισεκατομμυρίων μη μισθωτών ανθρώπων («δουλοπάροικοι cloud») να εργαστούν δωρεάν για την αναπλήρωση του αποθέματος του cloud capital (π.χ. ανεβάζοντας φωτογραφίες και βίντεο στο Instagram ή το TikTok ή υποβάλλοντας κριτικές ταινιών, εστιατορίων και βιβλίων, επιτρέποντας την παρακολούθηση κάθε κλικ τους σε όλη τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης). Δύο ακόμη ιδέες που είναι κεντρικές στην υπόθεσή του εισάγονται εδώ: η βιομηχανοποίηση του μάρκετινγκ για την αγορά αγαθών σε πλατφόρμες («φέουδα cloud»), καθώς και η ενισχυμένη αυτοματοποίηση της πραγματικής φυσικής παραγωγής αγαθών από αυτό που αποκαλεί «προλετάριους cloud».
Εδώ η λέξη καπιταλιστής αντικαθίσταται από τη λέξη «cloudalist». Δηλώνει ότι υπάρχουν σημαντικές υπηρεσίες που βασίζονται στο cloud (όπως το Twitter/X ή το Uber) που δεν έχουν αποκομίσει σημαντικά κέρδη, αλλά κατάφεραν να αναπτυχθούν μέσω της έκδοσης μετοχών. Δηλώνει επίσης ότι οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες ήταν οι κύριοι αποτελεσματικοί αποδέκτες επιπλέον συναλλάγματος που παρήγαγαν οι κεντρικές τράπεζες κατά την περίοδο ανάπτυξης μετά το 2008 και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Μέσω των αγορών χρήματος και μετοχών, και του πληθωρισμού της αξίας των πλασματικών περιουσιακών στοιχείων, ελήφθησαν δάνεια με χαμηλό επιτόκιο για να δαπανηθούν σε υποδομές cloud. Έτσι, το κέρδος μέσω της άμεσης εκμετάλλευσης της εργασίας κατέστη άσχετο για τους cloudalists, αντ’ αυτού επικεντρώθηκαν στην κυριαρχία στην αγορά – τη δημιουργία «φεουδαρχιών cloud». Ο Βαρουφάκης υποστηρίζει ότι το κέρδος δεν είναι πλέον ο στόχος των cloudalists, αλλά επιδιώκουν «πρόσοδο cloud» που πληρώνεται από «υποτελείς cloud» (τους «επίγειους καπιταλιστές» που τώρα πωλούν τα αγαθά και τις υπηρεσίες τους μέσω των cloudalist πλατφορμών).
Η χρήση των υπηρεσιών κοινωνικής δικτύωσης φυσικά δεν λειτουργεί δωρεάν για τις μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες: δεν είναι μια υποχρεωτική δραστηριότητα επιβίωσης με βάση την κοινωνική τάξη, όπως η μισθωτή εργασία για τους περισσότερους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, αυτοί που κάνουν την εργασία δημιουργίας αξίας είναι αυτοί που συλλέγουν δεδομένα – κάτι που αποτελεί μια ολόκληρη βιομηχανία: είναι το ψωμί και το βούτυρο της Google και του Facebook και των χιλιάδων εργαζομένων τους. Και σχεδόν κάθε άλλη εταιρεία που πουλάει στο διαδίκτυο χρησιμοποιεί εσωτερικό ή τρίτο λογισμικό SEO (βελτιστοποίηση μηχανών αναζήτησης) και τεχνογνωσία για να ενισχύσει τις πωλήσεις αξιοποιώντας δεδομένα σχετικά με πιθανούς πελάτες. Είναι σαν οι καταστηματάρχες να μην αναδιατάσσουν τις βιτρίνες τους για να προσελκύσουν τους πελάτες τους, μόνο και μόνο επειδή μπορούν πλέον να το κάνουν εξ αποστάσεως προσαρμοσμένο για μεμονωμένους πελάτες. Το κέρδος εξακολουθεί να είναι η κινητήρια δύναμη και η μετακίνηση πλεονάζοντος κεφαλαίου από το ένα τμήμα στο άλλο συνέβαινε πάντα, συμπεριλαμβανομένου του κρατικού κεφαλαίου, το οποίο προέρχεται από την αφαίρεση της καπιταλιστικής παραγωγής μέσω της φορολογίας.
Πολλές από τις τάσεις που εντοπίζονται στη θέση του Βαρουφάκη αποτελούν στην πραγματικότητα τη συνέχεια μακροχρόνιων τάσεων στον καπιταλισμό. Οι καπιταλιστές σε διαφορετικούς τομείς βρίσκονται σε συνεχή ανταγωνισμό για την πρόσβαση σε μερίδια της υπεραξίας που δημιουργείται από την εργασία. Όπως αναφέρει η κριτική σε αυτό το περιοδικό: «Αυτό που αναλύει ο Βαρουφάκης δεν είναι η πτώση του καπιταλισμού, αλλά η πιο αγνή εφαρμογή του».
Κριτική και άκριτη υποδοχή
Το διαφημιστικό υλικό για το βιβλίο συγκέντρωσε θετικά σχόλια από ποικίλες πηγές: «Το σκοτεινό, τρομακτικό και συναρπαστικό τραγούδι της εποχής μας» (Irvine Welsh), «Μια επείγουσα απαίτηση για κατάσχεση των μέσων υπολογισμού» (Cory Doctorow), «Αξιοσημείωτο» έγραψαν οι Financial Times, οι οποίοι το ανακήρυξαν «Καλύτερο Βιβλίο της Χρονιάς», «Αυτός είναι ο κόσμος που παλεύει με ένα εντελώς νέο οικονομικό σύστημα και, ως εκ τούτου, πολιτική εξουσία» ( Observer ).
Αρκετές τροτσκιστικές εφημερίδες επέκριναν το βιβλίο με παρόμοιο τρόπο όπως και αυτό το περιοδικό. Εν τω μεταξύ, μια μακροσκελής κριτική στο περιοδικό Jacobin ανέφερε ότι ήταν λάθος σχετικά με τη δουλοπαροικία και ότι η οικονομία εξακολουθεί να βασίζεται σε μια τάξη μισθωτών εργατών.
Ωστόσο, για κάθε κριτική που ασχολήθηκε σοβαρά με την ιδέα και συμφώνησε ότι ο καπιταλισμός δεν ήταν νεκρός και ότι ο τεχνοφεουδαλισμός δεν ήταν μια νέα μορφή κοινωνίας, υπάρχει ένα πλήθος κριτικών εφημερίδων και ιστολογίων που απλώς επαναλαμβάνουν τις ιδέες του βιβλίου – εκμεταλλευόμενοι τον ενθουσιασμό για κάτι φαινομενικά νέο, όπως φαίνεται. Αν και δεν είναι ευρέως διαδεδομένος, έχουμε δει τον όρο «τεχνοφεουδαλισμός» να ξεφυτρώνει στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: σε αναρτήσεις σχολιαστών που υποδηλώνουν ότι είναι πλέον το νέο κοινωνικό σύστημα και πρέπει να ξεφύγουμε από αυτό, σε διαφημίσεις για λογισμικό ασφαλείας που θα αποτρέψει την κυριαρχία στο cloud, για κρυπτονομίσματα και για συστάσεις για συμμετοχή σε ελαφρώς αμφιλεγόμενες ομάδες συζήτησης στο Telegram που υπόσχονται να αποκαλύψουν τα πάντα για το πώς να ξεφύγει κανείς από το σύστημα.
Η συνεισφορά του Βαρουφάκη στο βιβλίο «Τεχνοφεουδαρχία – Τι σκότωσε τον καπιταλισμό», η οποία έλαβε θετική κριτική , έχει εντάξει τη συζήτηση για τις ιδέες σχετικά με τον καπιταλισμό, το σύστημα που έχουμε τώρα, στην ενότητα «Πρόσφατες δημοσιεύσεις» των βιβλιοπωλείων και των βιβλιοθηκών, τόσο των φυσικών όσο και των cloud. Αλλά οι σοσιαλιστές δεν έχουν πειστεί ότι ο καπιταλισμός είναι νεκρός. Αυτό που χρειάζεται για να σκοτωθεί ο καπιταλισμός είναι μια πολιτικά οργανωμένη εργατική τάξη που κατανοεί τον καπιταλισμό και θέλει τον σοσιαλισμό.
About Author
