Στοιχεία για την εισοδηματική ανισότητα στην Ελλάδα.

του Γιάννη Στ. Φούντα, Αναδημοσίευση από Kommon 29 Αυγούστου 2025

Εισαγωγή

Η οικονομική ανισότητα είναι η πιο διάχυτη και χτυπητή κοινωνική αντίθεση. Από τη μια πλευρά μια τρεις χιλιάδες δισεκατομμυριούχοι με περιουσίες που σήμερα φτάνουν συνολικά στα 16 τρις δολ., κι από την άλλη 3,7 δισεκατομμύρια πεινασμένοι και άστεγοι που ζουν με λιγότερο από 7 δολ. τη μέρα, μαζί με τις τεράστιες μεταναστευτικές ροές από τις φτωχές χώρες προς τις πλούσιες, σε μια απελπισμένη προσπάθεια επιβίωσης που συχνά καταλήγει στον θάνατο. Είναι κάτι  που δεν κρύβεται και δεν εξηγείται. Η αστική τάξη διακήρυξε κοινωνίες ελευθερίας, ισότητας, αδελφοσύνης. Ή μήπως, όχι; Πάντως, ποτέ της δεν είπε ανοιχτά τη βασική αλήθεια: “Χωνέψτε το. Όσοι μπορούν, ζουν καλά σε βάρος των άλλων, και καλά κάνουν. Αυτός είναι ο κανόνας του παιχνιδιού!”.

Ωστόσο, όσο κι αν προσπαθήσει κανείς να το χωνέψει, είναι αδύνατο να χωρέσουν στο μυαλό του οι τεράστιες αντιθέσεις του εισοδήματος και του πλούτου, αντιθέσεις στις οποίες δεν είναι απλός παρατηρητής, αλλά έχουν άμεσο αντίκτυπο στη ζωή του. Στις συζητήσεις που κάναμε με απλούς, ανυποψίαστους ανθρώπους γύρω από τα ευρήματα της έρευνας που θα δούμε παρακάτω, παρατηρήσαμε ότι τους ήταν πολύ δύσκολο, έως αδύνατο, να τα συλλάβουν ως διαστάσεις της ανισότητας. Οι αριθμοί έμοιαζαν ασύλληπτοι σαν τις αστρονομικές αποστάσεις, λ.χ., 30 εκ. έτη φωτός. Γιατί, τί ακριβώς σημαίνουν  οι φράσεις “το 10% του πληθυσμού παίρνει το 27,5% του εισοδήματος και κατέχει το 61%” του πλούτου“, ή “το πάνω χιλιοστό του πληθυσμού παίρνει το 4% του εισοδήματος, 40πλασιο του πλήθους του, και κατέχει το 9,1% στον πλούτο, 90πλάσιο του πλήθους του” σ’ έναν άνθρωπο που αγωνίζεται να τα βγάλει πέρα με το δικό του μικρό ή μέτριο εισόδημα, έναν μισθό ή μια σύνταξη, και που δεν έχει  άλλο πλούτο πέρα από το σπίτι που μένει, αν είναι κι αυτό δικό του; Πρέπει να είσαι πλούσιος για να ξέρεις τι είναι πλούτος, είναι θέμα εξοικείωσης. Κι αυτό μας προβλημάτισε σχετικά με τον τρόπο που έπρεπε να παρουσιάσουμε τα ευρήματα, έτσι που να είναι αντιληπτά. Όμως δεν υπάρχει άλλος τρόπος· όταν μετράς, μετράς.

Οι κυνικοί και οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς αρκούνται να σηκώσουν τους ώμους και να πουν ότι πάντα υπήρχε ανισότητα, εννοώντας ότι πάντα θα υπάρχει, φταίει, λένε, η εγωιστική ανθρώπινη φύση. Το παράδοξο είναι ότι σύμφωνα με τις αντιλήψεις τους και η πρόοδος οφείλεται στην επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος, δηλ. στην ίδια εγωιστική ανθρώπινη φύση. Έτσι έχουμε ένα σχήμα με ένα μεγάλο “καλό”, την πρόοδο, μαζί ένα μεγάλο “κακό”, την ανισότητα, που και τα δυο παράγονται από την ίδια αιτία, μια αντίφαση που δε λύνεται γιατί, όπως πάλι λένε, ο άνθρωπος δε θα πάψει να είναι εγωιστής, άρα φαύλος κύκλος, αλλά οι κυνικοί δεν είναι για να λύνουν αντιφάσεις, σηκώνουν και πάλι τους ώμους και λένε πως ό, τι και να γίνει τα πράγματα δεν αλλάζουν, “ευχάριστη σκέψη για τους προχθεσινούς νεόπλουτους!” (Μαρξ, 1983).

Υπάρχει, βέβαια, και η εξίσου κυνική άποψη ότι η ανισότητα είναι χρήσιμη γιατί δημιουργεί κίνητρα, που στην περίοδο του Θατσερισμού έφτασε μέχρι το “κόψτε τους τα επιδόματα ανεργίας, για να μην τεμπελιάζουν”.  Κι έτσι, η πρόοδος κι ο πλούτος συναρτώνται με την εργατικότητα, ενώ η φτώχεια με την τεμπελιά.

Οι οπαδοί της ελεύθερης αγοράς βλέπουν το θέμα πρακτικά, τα “καλά”, λένε, πάνε μαζί με τα “κακά”, αλλά επειδή αυτό δεν αρκεί, δίνουν και μια ηθική διάσταση, λένε ότι δεν ευθύνεται κανείς ειδικά, δεν μπορούν να είναι όλοι πετυχημένοι, γιατί δεν είναι ίσοι στα προσόντα και στην καπατσοσύνη, οι ευκαιρίες είναι λίγες κι οι υποψήφιοι πολλοί, η αγορά ανταμείβει την ικανότητα και τιμωρεί την ανικανότητα, οι αποτυχημένοι είναι υπεύθυνοι για την αποτυχία τους. Λένε, ακόμα, ότι όσοι διαμαρτύρονται είναι υποκριτές, γιατί διαμαρτύρονται όσο είναι φτωχοί, αλλά αν τύχει και γίνουν πλούσιοι, τότε θα κάνουν τα ίδια. Έτσι, η αγορά αποκτά μια βιβλική διάσταση, ο αδιακρίτως ελεήμων χριστιανικός Θεός καταργείται και στη θέση του

μπαίνει η αγορά ως υπέρτατος κριτής, ταυτόχρονα όμως και μια διαβολική, ως διαφθορέας συνειδήσεων. Για άλλη μια φορά, αντί να κάνουμε επιστήμη κάνουμε ηθική και θρησκευτικά. Το πρόβλημα πάντως παραμένει: αυτοί που δεν αποδίδουν “ικανοποιητικά” για τον εαυτό τους και δε γίνονται πλούσιοι, πλην όμως δουλεύουν “ικανοποιητικά” για τα αφεντικά τους, είναι πολλοί, αμέτρητοι.

Υπάρχουν και οι “κοινωνικοί δαρβινιστές” που εξηγούν την ανισότητα με την έλλειψη προσαρμογής από τη μια, και με την “αξιοκρατία”, από την άλλη: δεν είμαστε όλοι ίσοι, γιατί δεν είμαστε όλοι το ίδιο άξιοι. Απλό. Πραγματικά δεν είμαστε όλοι το ίδιο άξιοι, αλλά αυτό δεν μπορεί να εξηγήσει τα τεράστια χάσματα στα εισοδήματα και στον πλούτο. Πόσο πολύ διαφορετικοί είμαστε ώστε ο ένας να είναι δισεκατομμυριούχος, ενώ ο άλλος να μην έχει να φάει; Άλλωστε, είναι γνωστό ότι “κάθε ηλίθιος μπορεί να γίνει αφεντικό, αρκεί να κληρονομήσει την επιχείρηση ή την περιουσία τού μπαμπά του ή να έχει ένα όνομα που του δίνει νομικά δικαιώματα και κοινωνική θέση” (Γκορζ, 1980). Κάθε χρόνο στη Γερμανία μεταβιβάζεται κληρονομικά πλούτος αξίας 400 δις ευρώ. Αυτό δεν έχει καμιά σχέση με την ικανότητα προσαρμογής ή την αξιοκρατία, είναι απλώς κληρονομικό δίκαιο, δηλ. νόμοι της ιδιοκτησίας.

Οι πολιτικοί που υπηρετούν το καθεστώς της ανισότητας και που η πηγή του εισοδήματος τους είναι ακριβώς η ανισότητα, όταν μπαίνει θέμα αυξήσεων επικαλούνται τα πολύ στενά οικονομικά περιθώρια, κι όταν στριμώχνονται πολύ και βλέπουν την οργή να φουσκώνει, αναφωνούν με μια δόση υπολογισμένης αγανάχτησης “έχουμε κι εμείς καρδιά!”. Αυτό είναι μια δήλωση που δεν επαληθεύεται, την έχουν χάσει προ πολλού. Όπως είπε κάποτε ένας αμερικανός γερουσιαστής: “Δυο πράγματα είναι σπουδαία στην πολιτική. Το ένα είναι το χρήμα. Το άλλο δεν το θυμάμαι.”

Αλλά ας αφήσουμε κατά μέρος αυτές τις ερμηνείες. Είναι απλοϊκές και δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Είναι μύθοι. Κι ο μύθος είναι ξεκούραστος και κοιμίζει, ενώ η επιστήμη είναι βασανιστική και ξυπνάει. Αυτό που δείχνουν τα στοιχεία είναι ότι ακόμα και σε μια αναπτυγμένη χώρα ‒γιατί εκεί κατατάσσεται η Ελλάδα‒ τόσο η φτώχεια όσο και η στασιμότητα του εισοδήματος του κόσμου της εργασίας, της τεράστιας πλειοψηφίας, από τη μια, και ο αυξανόμενος πλούτος των ελάχιστων, από την άλλη, δεν έχουν καμιά σχέση με την εργατικότητα, την τεμπελιά, την αξιοκρατία, την ελευθερία της αγοράς και την πολιτική ισότητα, αλλά είναι στάσιμες καταστάσεις, απόρροια ενός τρόπου παραγωγής που εδράζεται πάνω στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, από τη μια, και τη μισθωτή εργασία, από την άλλη. Τα στοιχεία που παρουσιάζουμε δείχνουν ότι δεν έχει νόημα να βλέπουμε τα απλησίαστα επίπεδα πλούτου και να κάνουμε εξισωτικές εκκλήσεις περιμένοντας από τους πλούσιους να αλλάξουν μυαλά, να γίνουν πιο λογικοί και λιγότερο άπληστοι. Την ανισότητα, δυστυχώς, την παράγουμε εμείς οι ίδιοι, δουλεύοντας αναγκαστικά γι αυτούς. Έτσι,

“Στο βαθμό που αναπτύσσεται κοινωνικά η εργασία και γίνεται έτσι πηγή πλούτου και πολιτισμού, αναπτύσσονται και η φτώχεια και η εγκατάλειψη για τον εργάτη, ο πλούτος και ο πολιτισμός για τον µη εργαζόμενο.

Αυτός είναι ο νόμος όλης της μέχρι τώρα ιστορίας. Αντί λοιπόν να σκαρώνουν γενικές φράσεις για «την εργασία» και «την κοινωνία», χρειαζόταν εδώ ν’ αποδείξουν συγκεκριμένα πώς μέσα στη σημερινή καπιταλιστική κοινωνία δημιουργήθηκαν επιτέλους οι υλικοί κλπ. όροι που κάνουν τους εργάτες ικανούς να τσακίσουν, και τους αναγκάζουν να τσακίσουν, αυτή την κοινωνική κατάρα.” (Μαρξ, 1875)

Σκληρά λόγια, που απευθύνονταν στους ηγέτες του τότε (1875) Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Γερμανίας που νόθευσαν το πρόγραμμα του κόμματος τους, από έναν άνθρωπο που είχε ξεκαθαρίσει τα πράγματα στο μυαλό του, ενώ εμείς ακόμα προσπαθούμε να καταλάβουμε τι μας συμβαίνει. Η έρευνα που ακολουθεί δε θα αποδείξει, βέβαια, ότι “δημιουργήθηκαν επιτέλους οι όροι…”, θα δείξει όμως με στοιχεία ότι αν και η κατάσταση της εργατικής τάξης έχει βελτιωθεί πολύ από τότε, ο παραπάνω νόμος του πλούτου και της φτώχειας συνεχίζει να ισχύει.

Τα ευρήματα της έρευνας

Εξετάζουμε την εισοδηματική ανισότητα στην Ελλάδα την περίοδο 1980-2021. Ασχολούμαστε με τα εισοδήματα και τον πλούτο. Η πιο πρόσφατη πλήρης εικόνα της ανισότητας που έχουμε είναι αυτή του 2021. Ο αναγνώστης θα βρει στο Παράρτημα την επεξήγηση για τις τρεις διακρίσεις εισοδήματος (προ φόρων, διαθέσιμο, εθνικό), για τη μεθοδολογία συλλογής των στοιχείων από την WID, όπως και έναν ενδεικτικό πίνακα της κατανομής του εισοδήματος και του πλούτου για το 2021.

Στο εθνικό εισόδημα και στον πλούτο, το 2021:

1. Το μερίδιο του πάνω 10% του πληθυσμού είναι 27,5% στο εισόδημα, σχεδόν τριπλάσιο του πλήθους του και 61% στον πλούτο, 6πλασιο του πλήθους του. Το πάνω 10% του πληθυσμού γενικά δεσπόζει στη διανομή του εισοδήματος και του πλούτου.
2. Το μερίδιο του πάνω  20% του πληθυσμού είναι  41,5% στο εισόδημα, διπλάσιο του πλήθους του και 78% στον πλούτο, τετραπλάσιο του πλήθους του.
3. Το μερίδιο του πάνω 3% του πληθυσμού είναι 15% στο εισόδημα, ποσοστό πενταπλάσιο του πλήθους του και 38,5% στον πλούτο, 13πλασιο του πλήθους του.
4. Το μερίδιο του πάνω 1% του πληθυσμού είναι 9,4% στο εισόδημα, 9πλάσιο του πλήθους του και 25% στον πλούτο,  25πλασιο του πλήθους του.
5. Το μερίδιο του πάνω χιλιοστού του πληθυσμού (1‰) είναι 4% στο εισόδημα, 40πλασιο του πλήθους του, και 9,1% στον πλούτο, 90πλάσιο του πλήθους του.
6. Το μερίδιο του κάτω 50% του πληθυσμού είναι 27,9% στο εισόδημα, το μισό του πλήθους του. Έχει συνολικό χρέος -1,8%, λόγω των χρεών του πρώτου δεκατημόριου και του πολύ μικρού μεριδίου του υπόλοιπου 40%.
7. Το μερίδιο του κάτω 20%  του πληθυσμού είναι  6,8% στο εισόδημα, τρεις φορές μικρότερο από το πλήθος του και έχει χρέη -9,3%.
8. Το μερίδιο του κάτω 10% του πληθυσμού ήταν 2,3% στο εισόδημα, πέντε φορές κάτω από το πλήθος του, και δεν έχει πλούτο, έχει χρέη (-9,4%).
9. Ο δείκτης του Gini είναι 36,1% στο εισόδημα και 85,4 στον πλούτο.
10. Η διχοτόμος στο εισόδημα είναι στο 74^ο εκατοστημόριο και στον πλούτο στο 95ο εκατοστημόριο.

Συγκεντρωτικά στοιχεία ανά δεκατημόριο και πεμπτημόριο

Ο πίνακας Π1 παρουσιάζει το μερίδια εισοδήματος και πλούτου ανά δεκατημόριο και πεμπτημόριο του πληθυσμού συνολικά για το 2021. Κάθε δεκατημόριο περιλαμβάνει 846.890 ενήλικα άτομα και κάθε πεμπτημόριο 1.693.780.

Π1. 2021. Μερίδια εισοδήματος και πλούτου ανά δεκατημόριο και πεμπτημόριο
	Δ1	Δ2	Δ3	Δ4	Δ5	Δ6	Δ7	Δ8	Δ9	Δ10
εισόδημα	2,3%	4,5%	6,2%	7,0%	8,0%	8,7%	10,2%	11,9%	13,8%	27,5%
πλούτος	-9,4%	0,1%	1,1%	2,5%	3,9%	5,5%	7,7%	10,8%	16,7%	61,2%
	Π1		Π2		Π3		Π4		Π5
εισόδημα	6,8%		13,2%		16,7%		22,1%		41,3%
πλούτος	-9,3%		3,6%		9,4%		18,5%		77,8%

Ο πίνακας Π2 κάνει τη σύνοψη των μεριδίων και των δεικτών.

Π2. 2021. Μερίδια και δείκτες εισοδήματος και πλούτου
	Εισόδημα	Δείκτης	Πλούτος
T10/B10	27,5%  –   2,3%	12
T10/B50	27,5%  – 27,9%	5
S80/S20	63,4%  –   20%	3
Τ10	27,5%		61,2%
T3	15,1%		38,4%
Τ1	9,4%		25%
Τ0,1	4%		9,1%
Gini		36,1	85,4
Διχοτόμος		74	95

Επεξήγηση

• Ο δείκτης Τ10/Β10(Top 10/ Bottom 10) είναι ο λόγος του εισοδήματος του πάνω δεκατημόριου του πληθυσμού προς το εισόδημα του κάτω  δεκατημόριου του πληθυσμού. Στον πλούτο, στην Ελλάδα του 2021, επειδή το Β10 έχει χρέη, ο λόγος Τ10/Β10 δεν αναφέρεται επειδή είναι αρνητικός και ως εκ τούτου δεν έχει νόημα.
• Ο δείκτης Τ10/Β50είναι ο λόγος του εισοδήματος του πάνω δεκατημόριου του πληθυσμού προς το εισόδημα του κάτω  50% του πληθυσμού. Στον πλούτο ο λόγος Τ10/Β50 είναι αρνητικός επειδή το Β50 στο σύνολο έχει χρέη και δεν έχει νόημα. Σχετικά με τον λόγο του εισοδήματος: Όπου οι συγκρινόμενες ομάδες είναι ισοπληθείς, συμπίπτει με τον λόγο των μεριδίων τους. Όπου δεν είναι ισοπληθείς, όπως στο Τ10/Β50, πρέπει να πολλαπλασιάσουμε τον λόγο των μεριδίων με τον αντίστροφο λόγο του πληθυσμού, γιατί το μερίδιο του Τ10 το μοιράζονται δέκα, ενώ το μερίδιο του Β50 το μοιράζονται 50.
• Ο δείκτης S80/S20 είναι ο λόγος του εισοδήματος του πάνω 20% του πληθυσμού προς το εισόδημα του κάτω  20% του πληθυσμού. Στον πλούτο ο λόγος S80/S20 είναι αρνητικός επειδή το S20 έχει χρέη και δεν έχει νόημα.
• Ο δείκτης Τ3 [1] δείχνει το μερίδιο του πάνω 3% του πληθυσμού στο εισόδημα και στον πλούτο.
• Ο δείκτης Τ1  δείχνει το μερίδιο του πάνω 1% του πληθυσμού στο εισόδημα και στον πλούτο.
• Ο δείκτης Τ0,1  δείχνει το μερίδιο του πάνω 1‰ του πληθυσμού στο εισόδημα και στον πλούτο.
• Ο δείκτης του Gini είναι ο δείκτης της συνολικής ανισότητας του εισοδήματος του πληθυσμού. Κυμαίνεται από το 0=απόλυτη ισότητα, όλοι παίρνουν το ίδιο εισόδημα, έως το 100=απόλυτη ανισότητα, όλο το εισόδημα το παίρνει “ένας”.

Η διχοτόμος [2]: Είναι το εκατοστημόριο που χωρίζει το συνολικό εισόδημα σε δυο ίσα μέρη και ήταν στο 74ο εκατοστημόριο. Το πάνω 26% του πληθυσμού πήρε το 50% του εθνικού εισοδήματος, το κάτω 74% του πληθυσμού πήρε το άλλο 50% του εισοδήματος. Αυτή η διαίρεση ορίζει μια κοινωνία του 1/4.

1980-2021: Μεταβολή του εθνικού εισοδήματος

Το διάγραμμα Δ1 απεικονίζει την κίνηση του μέσου ατομικού εθνικού εισοδήματος την περίοδο 1980-2021. Τα χαρακτηριστικά σημεία αυτής της κίνησης είναι η ανοδική περίοδος 1998-2007, που αντιστοιχεί σε αύξηση του εισοδήματος 27% και η πτωτική 2008-2013, που αντιστοιχεί σε απώλεια 28 %, κι όπου φαίνεται καθαρά η επίπτωση της κρίσης. Συγκριτικά παραθέτουμε την εξέλιξη του μέσου ατομικού εισοδήματος για τη Δανία (σε ευρώ), όπου φαίνεται ότι ενώ η Δανία ξεπέρασε τις κρίσεις του 2008 και του Covid-19 και το εθνικό της εισόδημα συνέχισε την ανοδική πορεία του, η οικονομία της Ελλάδας δέχτηκε σημαντικά πλήγματα και στις δυο περιπτώσεις. Η περίοδος 1980-2021 ήταν ανώμαλη και καταστροφική για το εθνικό εισόδημα, μετά από 41 χρόνια καταλήξαμε στο ίδιο σχεδόν σημείο εθνικού εισοδήματος, απ’ όπου ξεκινήσαμε.

1980-2021: Μεταβολή των μεριδίων εισοδήματος

Τα διαγράμματα Δ2 και Δ3 δείχνουν την εξέλιξη των μεριδίων εθνικού εισοδήματος των δεκατημόριων και των πεμπτημόριων την περίοδο 1980-2021.

Παρατηρήσεις

Το μερίδιο του 10^ου δεκατημόριου είναι διπλάσιο από το μερίδιο του αμέσως επόμενου, του 9^ου. Το μερίδιο του 5^ου πεμπτημόριου είναι επίσης διπλάσιο από το μερίδιο του αμέσως επόμενου, του 4^ου. Μεταξύ των εισοδηματικών πεμπτημόριων, αυτό που παίρνει μερίδιο εισοδήματος σχεδόν ίσο με τον πληθυσμό του (20%) είναι το 4^ο πεμπτημόριο. Από κει και πάνω όλοι παίρνουν εισόδημα μεγαλύτερο από αυτό που τους αναλογεί, και από κει και κάτω όλοι παίρνουν εισόδημα μικρότερο από αυτό που τους αναλογεί. Μεταξύ των εισοδηματικών δεκατημόριων, αυτό που παίρνει μερίδιο εισοδήματος σχεδόν ίσο με τον πληθυσμό του (10%) είναι το 7^ο δεκατημόριο. Αυτές οι διαιρέσεις ορίζουν μια κοινωνία των 2/5.

Η κίνηση του εθνικού εισοδήματος και των δεικτών της ανισότητας

Φέραμε στην ίδια κλίμακα το εθνικό εισόδημα και τους δείκτες της ανισότητας και τους συγκεντρώσαμε σε ένα διάγραμμα για να παρακολουθήσουμε τις μεταβολές της ανισότητας στο χρονικό διάστημα 1980-2021.

Παρατηρήσεις

1. Όλοι οι δείκτες της ανισότητας κινούνται παράλληλα, λένε το ίδιο πράγμα με διαφορετικό μέτρο ο καθένας.
2. Η αύξηση του εθνικού εισοδήματος δε συνεπάγεται αναγκαστικά μείωση της ανισότητας. Την περίοδο 1996-1998, λ.χ., το εισόδημα αυξάνεται, αυξάνεται όμως και η ανισότητα. Ούτε και η πτώση του εισοδήματος συνοδεύεται πάντα από πτώση της ανισότητας (περίοδος 2009-2010), ενώ μπορεί να συνοδεύεται και από άνοδο της ανισότητας (2011-2013). Την περίοδο 2015-2019 το εισόδημα ανεβαίνει, η ανισότητα πέφτει, με την πανδημία το εισόδημα πέφτει, το ίδιο και η ανισότητα, και από το 2020 και μετά το εισόδημα ανεβαίνει, αλλά ανεβαίνει και η ανισότητα.
3. Η πτώση της ανισότητας την περίοδο 1980-1987 οφείλεται στην αναδιανεμητική πολιτική της αρχής της περιόδου και στους διεκδικητικούς αγώνες των εργαζομένων. Η πτώση της ανισότητας την περίοδο 2004-2009 εν μέρει οφείλεται στην έστω και φειδωλή αύξηση του κατώτατου μισθού κατά σχεδόν 30 ευρώ κάθε έτος. Η περίοδος αυτή διακόπτεται βίαια το 2013 όταν ο κατώτατος μισθός πάει από τα 751 € στα 586 €, η ανεργία εκτινάσσεται στο 27,5% κι όλοι οι δείκτες της ανισότητας αυξάνονται σχεδόν κατακόρυφα.

Τα μέγιστα της ανισότητας τοποθετούνται στη χρονιά 1998. Τι συνέβη το 1998;

15/3/98-27/10/98: Έγινε υποτίμηση της δραχμής κατά 14% έναντι των ξένων νομισμάτων, πάρθηκαν μέτρα για τον περιορισμό των δημοσίων ελλειμμάτων, των επιδοτήσεων και των επιχορηγήσεων στις επιχειρήσεις, του ελλείμματος του προγράμματος δημόσιων επενδύσεων και του ελλείμματος κοινωνικής ασφάλισης, αυξήθηκαν οι τιμές σε καύσιμα, αυτοκίνητα, όλα τα εισαγόμενα προϊόντα, καθώς και σε όσα παράγονταν στην Ελλάδα με χρήση εισαγόμενων πρώτων υλών, περικοπές 50 δις. δρχ. στην Ολυμπιακή Αεροπορία, ιδιωτικοποιήθηκαν οι θυγατρικές της (τροφοδοσία, επίγεια εξυπηρέτηση, έλεγχος των αεροπλάνων) και αποφασίστηκε η εκχώρηση προς εκμετάλλευση του αεροδρομίου των Σπάτων. Αποφασίστηκε στις Βρυξέλλες η έναρξη της ΟΝΕ από το 1999 και η συμμετοχή σε αυτήν 11 κρατών, όπου η Ελλάδα έπρεπε να αξιολογηθεί εκ νέου το 2001, γιατί δεν πληρούσε ακόμη τα κριτήρια συμμετοχής. Ιδιωτικοποιήθηκαν δώδεκα δημόσιων επιχειρήσεων, με υπολογιζόμενα έσοδα 800 δισ. δρχ., μεταξύ αυτών  ο ΟΑΘ, ο ΟΥΘ, η ΕΥΔΑΠ, η Διώρυγα Κορίνθου, η Ιονική Τράπεζα, η Olympic Catering και το Χρηματιστήριο Αθηνών. Προγραμματίστηκε η μετοχοποίηση του ΟΤΕ.  Σύμφωνα με την έκθεση της Μόργκαν Στάνλεϊ της 27/10/98, η ελληνική οικονομία ξαναβρήκε το βήμα της προς τη σύγκλιση με την ΟΝΕ [].

Έτσι, το 1998, για να αποφευχθεί η δημοσιονομική κατάρρευση και κάτω από την πίεση των πραγμάτων, αντί να γίνει ένα σχέδιο παραγωγικής και οικονομικής ανάπτυξης, έγινε  μια “εξυγίανση” των δημόσιων οικονομικών που ο κύριος χαρακτήρας της ήταν η εκποίηση της δημόσιας περιουσίας και η εφαρμογή της λιτότητας. Οι οίκοι αξιολόγησης ικανοποιήθηκαν, οι δανειστές αισθάνθηκαν ασφαλείς, η επίσημη ανεργία αυξήθηκε μεταξύ 1997-1999 από το 10% στο 12%, οι δείκτες ανισότητας αυξήθηκαν και η σύγκλιση με την ΟΝΕ αποδείχτηκε ανέφικτη. Στη συνέχεια, η δημοσιονομική “σταθεροποίηση” μέσω του ισχυρού νομίσματος απέτυχε και κατέληξε στην χρεοκοπία.

Η ζωή στα χαμηλά –Τα εισοδήματα και τα χρέη του πρώτου δεκατημόριου

Όσο κατεβαίνουμε την κλίμακα των εισοδημάτων, το εισόδημα ελαττώνεται, έως ότου εξαφανιστεί. Το κάτω 10% του πληθυσμού έχει μερικές εκατοντάδες ευρώ εισόδημα προ φόρων και το κάτω 5% του πληθυσμού έχει μηδενικό εισόδημα. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στις αναπτυγμένες χώρες. Είναι η περιοχή του σκληρού πυρήνα της ανεργίας, γενικά των εκτός αγοράς εργασίας. Ο πίνακας Π3 δείχνει τα εισοδήματα και τον πλούτο του 1ου δεκατημόριου και συγκριτικά τα αντίστοιχα της Δανίας [4].

Π3. 2021.  Μέσο ετήσιο εισόδημα– 1ο δεκατημόριο
εκατοστημόριο	Ελλάδα  – 846.890 ενήλικα άτομα				Δανία  – 453.900 ενήλικα άτομα
	προ φόρων	διαθέσιμο	εθνικό	χρέος	προ φόρων	διαθέσιμο	εθνικό	πλούτος
10	1.944	1.316	6.167	-12	8.560	16.245	27.772	3.709
9	1.416	1.141	5.615	-1.212	6.658	14.744	25.952	3.248
8	927	1.011	5.222	-4.055	4.756	14.040	25.097	2.804
7	489	905	4.801	-8.815	2.853	12.923	23.741	2.380
6	129	813	4.620	-14.830	951	11.608	22.145	1.975
5	0	724	4.580	-21.506	0	10.239	20.483	1.591
4	0	632	4.562	-30.306	0	8.993	18.971	1.236
3	0	536	4.407	-41.075	0	5.551	14.794	891
2	0	367	4.388	-57.496	0	1.204	9.517	542
1	0	229	4.368	-190.104	0	18	8.078	203
Μέσος όρος	490	767	4.873	-36.941	2.378	9.557	19.655	1.858

Στα μηδενικά προ φόρων εισοδήματα, το διαθέσιμο εισόδημα παρουσιάζεται να είναι μεγαλύτερο από το προ φόρων γιατί έχουν προστεθεί διάφορα αφορολόγητα επιδόματα. Το εθνικό παρουσιάζεται πιο αυξημένο, γιατί συνυπολογίζονται κι όλες οι κοινωνικές μεταβιβάσεις σε χρήμα και σε είδος.

Αυτό, όμως, που αλλάζει στην Ελλάδα είναι η συσσώρευση χρεών στα κάτω εισοδηματικά στρώματα. Τα 846.890 ενήλικα άτομα του πρώτου δεκατημόριου έχουν μέσο διαθέσιμο ετήσιο εισόδημα 767 € και μέσο χρέος 36.941 €. Δεν πρόκειται μόνο για πληθυσμό που δεν μπήκε ακόμα στην αγορά εργασίας, αλλά και για πληθυσμό που απωθήθηκε από την αγορά εργασίας κι αυτό φαίνεται αφενός από τον αριθμό των ανέργων ‒τον Ιανουάριο 2021 υπήρχαν επίσημα καταγεγραμμένοι  729.210 άνεργοι (ΕΛΣΤΑΤ, 2024 ) ‒και αφετέρου από τα χρέη. Το δείγμα της ανέχειας εκτείνεται και στην περιοχή του δεύτερου δεκατημόριου πληθυσμού, δηλ. στην περιοχή του Δ1-Δ2 (1.693.780 ενήλικες), αλλά και πιο πάνω.

Πώς ζουν αυτοί οι άνθρωποι;

Εδώ επεμβαίνουν δυο παράγοντες: οι φειδωλές κοινωνικές μεταβιβάσεις (τα επιδόματα ανεργίας, τα στεγαστικά επιδόματα και τα επιδόματα τέκνων) τις οποίες η νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση συνεχώς περικόπτει, αλλά κυρίως, ο λεγόμενος οικογενειακός προνοιακός καπιταλισμός, μια μορφή καθυστερημένου καπιταλισμού, χαρακτηριστική των μεσογειακών χωρών (Παπαδόπουλος και Ρουμπάκης, 2013), δηλ. η οικογένεια και οι συγγενείς συντηρούν, όσο μπορούν, τα μέλη της οικογένειας που βρίσκονται εκτός της αγοράς εργασίας. Να σημειώσουμε ότι πρόκειται για ενεργούς ανθρώπους που δεν μπορούν να μπουν στην αγορά εργασίας, ή ανθρώπους που έχασαν τη δουλειά τους και που αγωνίστηκαν πολύ να κρατηθούν σε ένα στοιχειωδώς ανεκτό επίπεδο ζωής, πλην όμως δεν τα κατάφεραν. Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται πολλές γυναίκες μέσης ηλικίας, χήρες ή διαζευγμένες, νοικοκυρές ή πρώην εργαζόμενες, με ανήλικα παιδιά. (Ν. Κουραχάνης, 2018).

Η ζωή στα ψηλά -Το εισόδημα και ο πλούτος του ανώτατου εκατοστημόριου

Κάθε φορά που οι εργαζόμενοι ή οι συνταξιούχοι ζητούν αυξήσεις, η κυβέρνηση, ο πρωθυπουργός, ο κεντρικός τραπεζίτης και γενικά όλο το νεοφιλελεύθερο συγκρότημα απαντούν εν χορώ αυστηρά και ειρωνικά:  “Κύριοι, δεν υπάρχουν λεφτόδεντρα!”.

Κι όμως υπάρχουν. Μετά την έρημο του πρώτου δεκατημόριου, όπου δε φυτρώνει σχεδόν τίποτα, βρισκόμαστε στην εισοδηματική κορυφή, στην όαση όπου αφθονούν τα λεφτόδεντρα, εκεί όπου 84.689  άτομα ευημερούν κι έχουν κάθε λόγο να είναι ευχαριστημένα. Εδώ είναι και η περιοχή των εκατομμυριούχων.

Π4. 2021 – Μέσο εισόδημα και μέσος πλούτος του 100ου εκατοστημόριου
					Μερίδια		Αναλογία
Θέση στην πυραμίδα	άτομα	% πληθυσμού	Μέσο    εισόδημα	Μέσος           πλούτος	εισοδήματος	πλούτου	εισοδήματος	πλούτου
άνω           εκατοντάκις  χιλιοστό	85	0,001	18.056.941	170.503.402	0,9%	4,3%	860	4.340
άνω δεκάκις χιλιοστό	847	0,01	3.840.639	20.111.330	1,8%	5,1%	183	512
άνω          χιλιοστό	8.469	0,1	844.063	3.580.665	4,0%	9,1%	40	91
άνω          εκατοστό	84.689	1	197.692	978.783	9,4%	25%	9	25

Ανεβαίνοντας την κλίμακα, έχουμε:

• Το πάνω εκατοστό, 84.689 άτομα, έχει μέσο ατομικό εισόδημα 197.692 € και μέσο ατομικό πλούτο 978.783 €. Συγκεντρώνει το 9,4% του εισοδήματος και το 25% του πλούτου. Έχει 9πλασιο μέσο εισόδημα από το γενικό μέσο εισόδημα και 25πλασιο μέσο πλούτο από τον γενικό μέσο πλούτο. Σύμφωνα με την παρατήρηση του Piketty(2015) ότι το μερίδιο του πλούτου του πάνω 1% του πληθυσμού είναι περίπου 20-30 τοις εκατό στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη, η Ελλάδα τοποθετείται στο μέσο της συγκέντρωσης πλούτου του 1%.
• Το πάνω χιλιοστό, 8.469 άτομα, έχει μέσο ατομικό εισόδημα 844.063 € και μέσο ατομικό πλούτο 3.580.665 €. Έχει 40πλασιο μέσο εισόδημα από το γενικό μέσο εισόδημα και 91πλασιο μέσο πλούτο από τον γενικό μέσο πλούτο.
• Το πάνω δεκάκις χιλιοστό, 847 άτομα, έχει μέσο ατομικό εισόδημα 3.840.639 € και μέσο ατομικό πλούτο 20.111.330 €. Έχει 183πλασιο μέσο εισόδημα από το γενικό μέσο εισόδημα και 512πλασιο μέσο πλούτο από τον γενικό μέσο πλούτο.
• Το πάνω εκατοντάκις χιλιοστό, 85 άτομα, έχει μέσο ατομικό εισόδημα 18.056.941 € και μέσο ατομικό πλούτο 170.503.402 €. Έχει 860πλασιο μέσο εισόδημα από το γενικό μέσο εισόδημα και 4.340πλασιο μέσο πλούτο από τον γενικό μέσο πλούτο.

Η βασική διαίρεση του πληθυσμού στο εισόδημα και στον πλούτο

Από τη στατιστική επεξεργασία του δείγματος [] προέκυψαν δυο βασικές διαιρέσεις του πληθυσμού: α) στο εισόδημα έχουμε ένα κατώτερο εισοδηματικά στρώμα που αποτελείται από το 65% του πληθυσμού και ένα ανώτερο εισοδηματικά στρώμα που αποτελείται από το 35% του πληθυσμού, δηλ. μια τομή Τ35/Β65 που συναντιέται σε όλα τα είδη εισοδήματος, δηλ. στο προ φόρων, στο διαθέσιμο και στο εθνικό, και β) στον πλούτο έχουμε μια τομή Τ25/Β75. Ο λόγος που ο πληθυσμός στο εισόδημα διαιρείται σε 35/65, ενώ στον πλούτο σε 25/75, είναι ότι ενώ το εισόδημα είναι επαναλαμβανόμενο, ο πλούτος είναι σωρευτικός, κι όπως φαίνεται το ίδιο και τα χρέη.

Σύμφωνα με αυτές τις διαιρέσεις το πάνω 35% του πληθυσμού συγκέντρωσε κατά μέσο όρο το 67% του διαθέσιμου εισοδήματος, με μέσο εισόδημα 30.498 € κατά άτομο, ενώ το κάτω 65% του πληθυσμού συγκέντρωσε κατά μέσο όρο το 33% του διαθέσιμου εισοδήματος, με μέσο εισόδημα 8.158 € κατά άτομο. Η μέση σχέση εισοδήματος των δυο μερών ήταν 3,7:1.

Στον πλούτο η εικόνα είναι ακόμη πιο πολωμένη. Ο πλούτος είναι υπόθεση του πάνω 25% του πληθυσμού που στην περίοδο 1995-2021 κατείχε κατά μέσο όρο το 77,7% του πλούτου, με μέσο πλούτο κατά άτομο 100.800 €, ενώ το κάτω 75% κατείχε κατά μέσο όρο το 22,3% του πλούτου, με μέσο πλούτο κατά άτομο 9.800 €. Το κάτω δεκατημόριο δεν είχε ποτέ του πλούτο, μόνο χρέη, τα οποία αυξάνονται συνεχώς από το 2009 και μετά.

Η αύξηση του εισοδήματος στην περίοδο 1988-2008

Η περίοδος 1988-2008 θεωρείται ως η περίοδος της παγκοσμιοποίησης. Από την πλευρά της μεταβολής του εισοδήματος παρουσίασε τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: Μια σημαντική άνοδο του εισοδήματος της χαμηλής μεσαίας εισοδηματικής τάξης, μια πολύ μικρή άνοδο του εισοδήματος της ανώτερης μεσαίας τάξης και μια μεγάλη άνοδο του εισοδήματος των πλουσίων. Εδώ ασχολούμαστε με το διαθέσιμο (μετά τη φορολόγηση και πριν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις) εισόδημα.

Η καμπύλη του διαγράμματος Δ5 ‒που ονομάζεται καμπύλη του “ελέφαντα” λόγω του σχήματος της, με το τμήμα από το 80^ο και πέρα να είναι η “προβοσκίδα”‒ δείχνει την αύξηση του εισοδήματος των εκατοστημορίων την περίοδο της παγκοσμιοποίησης. Τη μεγαλύτερη αύξηση παρουσιάζουν τα εκατοστημόρια γύρω από 45^ο και των πάνω από το 80^ο. Εδώ, βέβαια, παίζει ρόλο και το ύψος του εισοδήματος. Έτσι, το 45^ο εκατοστημόριο “πήρε” αύξηση εισοδήματος 42% ή 4.000 € σε εισόδημα 10.251 €, ενώ το 99^ο “πήρε” αύξηση εισοδήματος 34% ή 17.960 € σε εισόδημα 52.689 €

Απώλειες εισοδήματος στη διάρκεια της κρίσης 2008-2021

Στη συνέχεια ήρθε η κρίση και τα εισοδήματα άρχισαν να μετρούν σημαντικές απώλειες. Το διάγραμμα Δ6 απεικονίζει τις απώλειες ανά εκατοστημόριο και ο Πίνακας 5 δείχνει τη μεταβολή του εισοδήματος ανά δεκατημόριο μεταξύ των ετών 2008-2021.

Π5. 2008-2021. Μεταβολή μέσου ατομικού διαθέσιμου εισοδήματος
	Δ1	Δ2	Δ3	Δ4	Δ5	Δ6	Δ7	Δ8	Δ9	Δ10	Μέσο
2008	1.157	6.815	9.448	12.113	14.642	17.038	19.998	24.088	31.076	56.807	19.318
2021	768	4.070	7.179	9.088	10.824	12.706	14.966	17.743	21.900	40.114	13.936
Δ	-390	-2.745	-2.268	-3.025	-3.818	-4.332	-5.032	-6.345	-9.175	-16.693	-5.382
%	-34%	-40%	-24%	-25%	-26%	-25%	-25%	-26%	-30%	-29%	-28%

Με βάση το διάγραμμα Δ6 και τα στοιχεία του πίνακα, όλοι έχασαν, κι έχασαν πολύ, το 1/3 του εισοδήματός τους. Πιο πολύ έχασαν αυτοί του πρώτου και το δεύτερου δεκατημόριου του πληθυσμού, δηλ. του πρώτου πεμπτημόριου, οι φτωχοί, που έχασαν το 40% του εισοδήματός τους. Το πάνω πεμπτημόριο έχασε 30%, όμως αυτοί έχουν μεγαλύτερο εισόδημα και μεγαλύτερη οικονομική αντοχή. Η θεωρία, λοιπόν περί της “συμπίεσης” ειδικά της “μεσαίας” τάξης δεν ευσταθεί.

Με την ευκαιρία, να σημειώσουμε ότι οι “θρήνοι” περί των απωλειών της μεσαίας τάξης, και γενικά οι θωπείες στην “μεσαία” τάξη, είναι υποκριτικοί. Σε συνέντευξη του, ο υπουργός οικονομίας, Κ. Πιερακάκης, είπε (όπως και οι προηγούμενοι) ότι σε τελική ανάλυση το αν κάποιος ανήκει στη μεσαία τάξη είναι θέμα “αυτοτοποθέτησης”. Πολύ θετική και παρήγορη σκέψη, που όμως δε συνοδεύεται από τη δυνατότητα αυτοτοποθέτησης και στην κλίμακα των εισοδημάτων. Πέρα όμως από τις υποκρισίες υπάρχουν και πρακτικοί λόγοι. Εκτός του ότι η “μεσαία” τάξη, όπως και όλα τα στρώματα, και φυσικά τα χαμηλότερα, φορολογούνται άγρια από τους έμμεσους φόρους, κάθε τόσο γίνονται απόπειρες να κατεβεί, έως και να μηδενιστεί, το αφορολόγητο όριο, κατεβάζοντας τα όρια της “μεσαίας” τάξης μέχρι και το ετήσιο εισόδημα των 6.000 € (μηνιαίο 500 €!). Από την άλλη, πρόκειται για καθαρή ψηφοθηρική κολακεία, επειδή κατά τους δημοσκόπους μέσα στη “μεσαία” τάξη ζει και περιφέρεται μεταξύ των κομμάτων ο περιζήτητος “διάμεσος” ψηφοφόρος, που θεωρείται ο ρυθμιστής των εκλογών ‒που για χάρη του έχασε κι η αριστερά ολότελα τα λογικά της, χωρίς αποτέλεσμα.

Για να πάρουμε μια ιδέα για τις απώλειες στην απασχόληση και στο εισόδημα, ενδεικτικά αναφέρουμε ότι με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ [], το πρώτο τρίμηνο του 2011, σε σύνολο 33 τομέων παραγωγής, μεταποίησης, εμπορίου και υπηρεσιών και με βάση τις εκατό μονάδες σε κάθε τομέα (σύνολο τομέων 3.300)  συνολικά χάθηκαν 630 μονάδες απασχόλησης (19%), 1.027 μονάδες ωρών εργασίας (31%) και 771 μονάδες μισθών και ημερομισθίων (23%). Αυτές οι απώλειες, φυσικά, δεν είναι απώλειες ειδικά της μεσαίας τάξης, αλλά κυρίως της εργατικής. Και αυτό συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια.  Όσο για τους μικρές επιχειρήσεις και τους επαγγελματίες, ειδικά στο διάστημα 2010-2013,  η έρευνα της Aranitou (2014) δείχνει τα εξής:

Π6. Απώλειες θέσεων εργασίας της μικροαστικής τάξης
	Επιχειρηματίες και αυτοαπασχολούμενοι	Βοηθητικό οικογενειακό προσωπικό	Υπάλληλοι	Σύνολο
Μερικό σύνολο (1) Βιομηχανία, Οικοδομή, Εμπόριο, Μεταφορές, Εστίαση	141.890	40.684	256.302	438.876
Μερικό σύνολο (2) Επαγγελματίες, επιστήμονες, τεχνικοί, εκπαίδευση	18.758	1.664	14.447	34.869
ΣΥΝΟΛΟ	160.648	42.348	270.749	473.745
Συν απώλεια θέσεων εργασίας στον Δημόσιο τομέα				162.672

Μισθοί και κέρδη – Η κατανομή του εισοδήματος στα συστατικά του μέρη

Το εισόδημα αναλύεται σε τέσσερα συστατικά μέρη: στους μισθούς, στο εισόδημα καθαρού κεφαλαίου, στο μικτό εισόδημα (το εισόδημα των αυτοαπασχολούμενων), και στους φόρους στην παραγωγή και στις εισαγωγές. Με βάση τα στοιχεία μας έχουμε την ακόλουθη εικόνα εξέλιξης των αντίστοιχων εισοδημάτων:

Ο αριστερός κατακόρυφος άξονας αντιπροσωπεύει το επί τοις εκατό μερίδιο του κάθε συντελεστή παραγωγής κι ο δεξιός το ίδιο σε ποσό. Σύμφωνα με το διάγραμμα Δ7 το μερίδιο των μισθών το 2021 ήταν στο 41,3%, το μερίδιο της αυτοαπασχόλησης ήταν το 22,7%, το μερίδιο των κερδών ήταν το 15,8% και το μερίδιο των φόρων ήταν 20,2%.

Το μικτό εισόδημα, δηλ. το εισόδημα των αυτοαπασχολούμενων, αποτελείται στην πραγματικότητα περισσότερο από προσωπική εργασία (οιονεί μισθός) και λιγότερο από κέρδη εκμετάλλευσης. Σύμφωνα με τις οδηγίες της WID (2024), μια καλή σύμβαση είναι η κατανομή του μικτού εισοδήματος σε 70% μισθό-30% κέρδη, αλλά αυτό εξαρτάται από τις ιδιομορφίες της κάθε οικονομίας. Αν εφαρμόσουμε αυτόν τον κανόνα το μερίδιο των μισθών γίνεται 57,2% και των κερδών 22,6% κι αν εξαιρέσουμε τους φόρους, τότε η σχέση μισθών-κερδών γίνεται 72%-28%.

Μέσα στους μισθούς περιλαμβάνονται οι συντάξεις, η μισθοδοσία του Δημόσιου, αλλά και οι μισθοί των κεφαλαιοκρατών και των μελών των οικογενειών τους ως μελών των επιχειρήσεων όπως και των ανώτατων διοικητικών στελεχών, που στην ουσία είναι κέρδη ενώ, από την άλλη, οι ιδιοκτήτες και το ανώτατο στελεχικό προσωπικό των εταιριών φουσκώνουν στην εταιρία τα πάσης φύσης ατομικά (αυτοκίνητα, ταξίδια, συνέδρια κλπ.) έως και οικογενειακά τους έξοδα, κι έτσι αυτά δεν εμφανίζονται και δε φορολογούνται ως κέρδη, άρα έχουμε ένα σχήμα διόγκωσης των μισθών και μείωσης των κερδών. Συνεπώς δεν μπορεί να γίνει σύγκριση μεταξύ των μισθών των παραγωγικών (υπεραξίας) εργατών (ακόμη και με την προσθήκη των εμποροϋπαλλήλων που συντελούν στην απόσπαση του εμπορικού κέρδους ως μέρους του βιομηχανικού κέρδους) και των κερδών, και δεν μπορούν να βγουν ασφαλή συμπεράσματα. Να σημειώσουμε ότι η ΕΛΣΤΑΤ δίνει τα δυο κοντύλια, μικτό εισόδημα και κέρδη κεφαλαίου, συγχωνευμένα γενικά ως κέρδη. Γενικά, πάντως, το μερίδιο των μισθών έχει αρχίσει να κατεβαίνει πάλι, των αυτοαπασχολούμενων έπεσε σημαντικά, των κερδών ανεβαίνει και των φόρων στην παραγωγή (φόροι στην κατανάλωση) και στις εισαγωγές ανεβαίνει σταθερά.

Σε μια κάπως παλιά αναλυτική μελέτη (Papatheodorou, 1998) έχουμε την ακόλουθη κατανομή εισοδημάτων και τη συνεισφορά των παραγόντων στην ανισότητα ανά πηγή:

Π7. Πηγές εισοδήματος και συνεισφορά στην ανισότητα
	Μισθοί	Κέρδη επιχειρήσεων	Από ακίνητα	Αγροτικό	Συντάξεις	Άλλες πηγές
μερίδιο %	38,3	21	4,2	11,9	19,8	4,7
συνεισφορά στην ανισότητα %	16,3	65,8	3,9	9,5	3,8	0,7

Σε σχέση με το μερίδιο τους οι συντάξεις συνεισφέρουν ελάχιστα στην ανισότητα, πράγμα που δείχνει ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία κινούνται στο ίδιο επίπεδο, οι μισθοί και το αγροτικό εισόδημα έχουν μεν υψηλότερη συνεισφορά στην ανισότητα από τις συντάξεις, αλλά χαμηλή σε σχέση με το μερίδιό τους, τα κέρδη έχουν τριπλάσια συνεισφορά από το μερίδιό τους και, όπως σημειώνεται στη μελέτη, το μερίδιο του εισοδήματος από την ακίνητη περιουσία μπορεί μεν να εμφανίζεται μικρό, πλην όμως συνεισφέρει στην ανισότητα σε ποσοστό ίσο με το ύψος του, πράγμα που δείχνει ότι είναι πολύ άνισα κατανεμημένο. Σαν συμπέρασμα, χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες, οι κύριοι συντελεστές της ανισότητας είναι τα κέρδη των επιχειρήσεων και τα εισοδήματα από ακίνητα.

Συμπεράσματα

Προσπαθήσαμε να δώσουμε μια σύντομη και περιεκτική εικόνα της εισοδηματικής ανισότητας στη χώρα μας. Η εικόνα της δε διαφέρει από τη γενική εικόνα των χωρών μέσης ανισότητας. Στο πάνω τμήμα του πληθυσμού κυριαρχούν κατά σειρά το 1‰, το 1%, το 3% και το 10%, που καρπώνονται κατά κύριο λόγο το εθνικό προϊόν και συσσωρεύουν τον πλούτο. Το πάνω 24% παίρνει το 50% του εισοδήματος. Το κάτω 50% του πληθυσμού αποσπά ίδιο μερίδιο εισοδήματος με το πάνω 10% του πληθυσμού (περίπου 28%). Στο κάτω 20% κυριαρχούν η φτώχεια και τα χρέη. Τα σκαμπανεβάσματα των δεικτών εξηγούνται από τις κρίσεις, τις επιθέσεις του κεφαλαίου και τις αντεπιθέσεις της εργατικής τάξης.

Είναι η ανισότητα, λοιπόν,  νόμος του καπιταλισμού; Δεν είναι νόμος μόνο του καπιταλισμού. Είναι νόμος κάθε εκμεταλλευτικού συστήματος. Το βέβαιο είναι, πάντως, ότι ο καπιταλισμός δεν ήρθε για να καταργήσει την ανισότητα. Τα στοιχεία και οι μετρήσεις σε διεθνή κλίμακα δείχνουν ότι η τάση του είναι να αυξάνει την ανισότητα, αλλά, φυσικά, τίποτα δεν είναι απόλυτο. Υπάρχουν περίοδοι διαστολής της παραγωγής, όπου η ανισότητα αρχικά αυξάνεται και μετά πέφτει, γιατί πέφτει η ανεργία και γιατί η εργατική τάξη διεκδικεί κι βελτιώνει το βιοτικό της επίπεδο, υπάρχουν περίοδοι  συστολής της παραγωγής, όπου η ανεργία αυξάνεται, οι μισθοί καθηλώνονται και η ανισότητα αυξάνεται, και υπάρχουν περίοδοι σαν τις κρίσεις και τους πολέμους, όπου η ανισότητα μειώνεται φαινομενικά γιατί οι δείκτες της ανισότητας πέφτουν επειδή πέφτουν τα υψηλά εισοδήματα που είναι οι ρυθμιστικοί συντελεστές των δεικτών της ανισότητας.

Υπάρχει περιθώριο μείωσης της ανισότητας μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια; Η κίνηση των δεικτών δείχνει ότι μέσα στον δοσμένο τον τρόπο παραγωγής και διανομής, άρα με δοσμένο έναν βασικό βαθμό ανισότητας, το μέγεθος της υπολειπόμενης ανισότητας είναι υπόθεση της πάλης των τάξεων. Όταν η εργατική τάξη διεκδικεί η ανισότητα πέφτει. Αυτό, όμως, δεν αρκεί για την εξάλειψή της. Στον επίλογο θα ασχοληθούμε με τις επίκαιρες θεωρίες και προτάσεις για την καταπολέμηση της ανισότητας.

Επίλογος

Το πρόβλημα της διανομής του εθνικού προϊόντος απασχόλησε την οικονομική σκέψη πολύ πριν ασχοληθεί με τη θεωρία της αξίας (Dobb, 1973). Ο Άνταμ Σμιθ είδε ότι εργατική τάξη δουλεύει για ένα μεροκάματο, ίσα-ίσα  για τη συντήρησή της, αλλά θεώρησε τα κέρδη ανεξάρτητα από τους μισθούς, άλλο το ένα, άλλο τα άλλο. Ο Ρικάρντο ξεκίνησε κι αυτός από τη διανομή ανάμεσα στους τρεις μεγάλους συντελεστές της παραγωγής, τον γαιοκτήμονα (πρόσοδος), τον βιομήχανο (κέρδος) και τον εργάτη (μισθός), έκανε όμως την τομή λέγοντας ότι το κέρδος (που περιέχει και την πρόσοδο του γαιοκτήμονα)  και ο μισθός είναι τα αντίστοιχα μερίδια των συντελεστών της παραγωγής από μια ενιαία αξία.  Συμπέρασμα, ο μισθός και το κέρδος είναι ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Ο Μαρξ (2002), προχώρησε πιο πέρα και φανέρωσε το μυστικό της μισθωτής εργασίας: Ο εργάτης δουλεύει “μισή” μέρα για τον εαυτό του, σ’ αυτή τη διάρκεια απασχόλησης αντιστοιχεί ποσοτικά το ημερομίσθιό του και σ’ αυτή τη μισή μέρα βγάζει μια ποσότητα προϊόντος. Την υπόλοιπη “μισή” δουλεύει για τον κεφαλαιοκράτη και βγάζει άλλη τόση ποσότητα προϊόντος, την οποία ο κεφαλαιοκράτης θα πουλήσει στην ίδια τιμή με την πρώτη ποσότητα, χωρίς όμως να καταβάλει άλλο ημερομίσθιο. Θα τσεπώσει νόμιμα ένα ημερομίσθιο εργάτη. Αυτή είναι η πηγή του κέρδους. Αν τώρα πολλαπλασιάσουμε τον εργάτη επί χίλια, ή δέκα χιλιάδες, ή και εκατομμύρια, το κέρδος του πολλαπλασιάζεται με τον ίδιο αριθμό []. Έτσι εξηγείται γιατί από τη μια έχουμε ένα τεράστιο οικονομικά στάσιμο μέρος του πληθυσμού που δουλεύοντας απλώς αναπαράγει το εισόδημά του ‒αυτή είναι η μια υπηρεσία προς το κεφάλαιο, η αναπαραγωγή του μισθού, η άλλη είναι η παραγωγή του κέρδους‒ κι από την άλλη ένα ελάχιστο μέρος του πληθυσμού που καρπώνεται την απλήρωτη εργασία και του οποίου ο πλούτος συνεχώς αυξάνεται, μεταφορικά και κυριολεκτικά εκτινάσσεται στο διάστημα.

Αυτή ήταν η κλασική πολιτική οικονομία. Δεν ήταν όμως πια ανεκτή γιατί θεμελίωνε αξιώσεις από τη μεριά του εργάτη. Έτσι, η “θεωρία της εκμετάλλευσης” απορρίφθηκε με επιπόλαια επιχειρήματα σαν ανυπόστατη (Böhm-Bawerk, 1890) και στη θέση της μπήκε η θεωρία της χρησιμότητας, των προτιμήσεων του καταναλωτή, του οριακού κόστους και διάφορα περίπλοκα μαθηματικοποιημένα τεχνουργήματα που βασίζονταν στην προσφορά και στη ζήτηση (ώσπου καταργήθηκε κι η ζήτηση, κι έμεινε μόνο η προσφορά, κυρίαρχος του παιχνιδιού), τα οποία καταλήγουν στο ότι ο καθένας, και επομένως κι ο εργάτης, σ’ αυτή τη ζωή παίρνει ό, τι του αξίζει, ανάλογα με το ατομικό του “κεφάλαιο”, είτε αυτό είναι το χρήμα του, είτε είναι η εργασία του (“όλα είναι κεφάλαιο…”) και τη διάθεσή του, αν ρισκάρει ή αν είναι σιγουρατζής. Κι έτσι η θεωρία της εκμετάλλευσης εξοβελίστηκε από την ορθόδοξη οικονομική θεωρία. Σαν από ειρωνεία, όμως, και σαν απόδειξη ότι το πρόβλημα δε λύθηκε, η θεωρία της εκμετάλλευσης επέστρεψε σαν θεωρία της ανισότητας. Λιγότερο αιχμηρή και επαναστατική, πλην όμως αποκαλυπτική και ενοχλητική.

Έτσι, η έρευνα και η ακαδημαϊκή φιλολογία γύρω από την ανισότητα αφθονεί, κορυφαίοι οικονομικοί επιστήμονες ασχολούνται με το ζήτημα, η μελέτη της εισοδηματικής ανισότητας ανάγεται στα τέλη του 19ου αιώνα κι από τότε μετράει μερικά  Νόμπελ οικονομίας, ο συντελεστής του Gini χρονολογείται ήδη από τις αρχές του 20^ου αιώνα, κι αν κάποτε η θεωρία της ανισότητας ήταν το “αλατοπίπερο” της οικονομικής επιστήμης, τώρα έχει εξελιχθεί σε κλάδο.

Αρχικά, η καταπολέμηση της ανισότητας συνδέθηκε με την ανάπτυξη της οικονομίας κι αργότερα με τη μεγέθυνση του εθνικού προϊόντος των χωρών. Από τη μεριά των προοδευτικών οικονομολόγων, η βασική σκέψη ήταν να σταματήσουν οι αναπτυγμένες χώρες να καταληστεύουν τους φυσικούς πόρους και τη φτηνή εργασία των υπανάπτυκτων χωρών και οι επενδύσεις στις υπανάπτυκτες χώρες να συνδέονται με οικονομικά πλάνα προσαρμοσμένα στις ανάγκες τους. Αυτό πραγματοποιήθηκε σ’ ένα βαθμό μετά την εποχή των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων. Από την άλλη μεριά, αυτήν της κυρίαρχης οικονομικής σκέψης, οι προτάσεις βασίζονταν στην ιδέα του συγκριτικού πλεονεκτήματος μεταξύ των χωρών και πρόβλεπαν αισιόδοξα ότι οι ξένες επενδύσεις θα βοηθήσουν να μειωθεί η ανισότητα μεταξύ τους. Τα τελευταία χρόνια, μετά την κρίση του καπιταλισμού και την αποτυχημένη απόπειρα της παγκοσμιοποίησης, η φιλολογία γύρω από την ανάπτυξη, ή τη μεγέθυνση, των οικονομιών στις αναπτυσσόμενες χώρες ατόνησε, αναπτύχθηκε, όμως, ακόμα περισσότερο η κριτική της ανισότητας.

Ωστόσο, ενώ ένα μεγάλο μέρος των επιστημόνων αποκαλύπτει τις πτυχές της ανισότητας με πλούτο μετρήσεων, ευρημάτων, παρατηρήσεων και σκέψεων και καταγγέλλει την τεράστια συγκέντρωση οικονομικής και πολιτικής ισχύος, όταν φθάνει στο ζήτημα της αντιμετώπισης του προβλήματος, αποφεύγει να θίξει τη ρίζα του και αναγκαστικά να καταλήξει στον Μαρξ ‒άλλωστε οι περισσότεροι ανήκουν στη λεγόμενη νεοκλασική σχολή που απορρίπτει τον Μαρξ‒ και αρκείται να προτείνει μέτρα καταπολέμησης της ανισότητας μέσα στο πλαίσιο του υπάρχοντος συστήματος συσσώρευσης κεφαλαίου και πλούτου, όπως έμμεσους επίπεδους φόρους ή άμεσους προοδευτικούς φόρους εισοδήματος και περιουσίας, “ταμεία” υπέρ των αδυνάτων, καθώς και την ενίσχυση των πολιτειακών θεσμών για τον περιορισμό της συγκέντρωσης του πλούτου και της ισχύος.

Ο Μαρξ δεν ασχολήθηκε ειδικά με την καταπολέμηση της ανισότητας γιατί, αντίθετα με ό, τι γενικά πιστεύεται, δεν ήταν υπέρ των απλοϊκών εξισωτικών σοσιαλιστικών κηρυγμάτων, αλλά και γιατί πήγε πιο βαθιά, στη ρίζα, θέλησε να γκρεμίσει την άθλια βάση της, “την κλοπή του χρόνου εργασίας του άλλου που πάνω σ’ αυτήν στηρίζεται ο σημερινός πλούτος” (Μαρξ, 1983), γιατί η βασική του θέση ήταν ότι, “Η κάθε φορά διανομή των μέσων κατανάλωσης είναι μονάχα συνέπεια της διανομής των ίδιων των όρων παραγωγής. Αυτή πάλι η διανομή εκφράζει το χαρακτήρα του ίδιου του τρόπου παραγωγής” (Μαρξ, 1875).

Παρά, λοιπόν, το ότι το θέμα της διανομής του εισοδήματος παραπέμπει κατευθείαν στις σχέσεις παραγωγής, είναι συνέπειά τους, η επίσημη οικονομική επιστήμη ‒αν και πιο πολύ περί ιδεολογίας πρόκειται παρά για “καθαρή” επιστήμη (Dobb, 1973) ‒ υποστηρίζει την παλιά διάκριση του John Stuart Mill, ότι ενώ οι “νόμοι της παραγωγής είναι φυσικοί και διατηρούν τον χαραχτήρα φυσικών αληθειών… αυτό όμως δε συμβαίνει με τη διανομή του πλούτου. Πρόκειται για καθαρό πρόβλημα ανθρώπινων θεσμών” (παρατήρηση των Μαρξ, 1983 και Dobb, 1973).

Μπορούν, άραγε, οι θεσμοί να αντιστρέψουν την εισοδηματική κλίμακα, ή έστω να την εξομαλύνουν, χωρίς να θίξουν τις σχέσεις παραγωγής;

Ο Piketty (2015) τάραξε τα νερά με την περίφημη σχέση r > g, που  λέει ότι το ποσοστό απόδοσης του κεφαλαίου r τρέχει πλέον πιο γρήγορα από το ποσοστό μεγέθυνσης των οικονομιών g, κάτι που συνεπάγεται την τάση για συνεχή διεύρυνση του χάσματος μεταξύ πλούτου και φτώχειας, σχέση που την ονόμασε νόμο του καπιταλισμού και που αναγκαστικά μετατόπισε το ζήτημα σε κριτική του καπιταλισμού. Να σημειώσουμε ότι η σχέση r > g τυπικά συνεπάγεται τη διαρκή αύξηση της ανισότητας, ακόμα κι αν εργαζόμαστε εντατικά για την αύξηση του εθνικού εισοδήματος. Βέβαια, όπως σημειώνει, η συσσώρευση πλούτου εξαρτάται από το τμήμα των κερδών που οι πλούσιοι αποθησαυρίζουν, αλλά όπως και να ‘χει, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, αν η διαφορά r – g αυξηθεί κατά μια μόνο μονάδα, λ.χ. αν πάει από το 2% στο 3%, τότε το ποσοστό του πλούτου του 1% του πληθυσμού στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ, που σήμερα κυμαίνεται μεταξύ 20-30% (να θυμηθούμε ότι στην Ελλάδα το 2021 ήταν 25%) θα πάει στο 50-60%, στα πολύ υψηλά προ του Α’ Παγκόσμιου πολέμου επίπεδα.

Ο Piketty (2015) επιμένει ότι επιβάλλεται μια πολιτική γερού προοδευτικού φόρου εισοδήματος, γερού φόρου κληρονομιάς 50-60%, ή ακόμα και υψηλότερου, σε συνδυασμό με την αύξηση των κοινωνικών μεταβιβάσεων και τη διεύρυνση της κρατικής πρόνοιας, και απορρίπτει την επιβολή ενός φόρου κατανάλωσης υπέρ των “φτωχών” γιατί, όπως σωστά λέει, ένας άμεσος φόρος κατανάλωσης θίγει ελάχιστα το εισόδημα των πλουσίων, επειδή αφενός η ατομική κατανάλωσή τους είναι ελάχιστη σε σύγκριση με την κατανάλωση των τεράστιων μαζών και αφετέρου οι πλούσιοι ξοδεύουν ένα μεγάλο μέρος του εισοδήματός τους για να αγοράσουν “επιρροή, γόητρο και εξουσία”, που δεν αποτελούν τυπικές συναλλαγές για να φορολογηθούν με έμμεσο φόρο.

Το πρόβλημα με την πρόταση του Piketty είναι ότι το χρήμα δραπετεύει πριν φορολογηθεί προς τους φορολογικούς παράδεισους. Γι αυτό, ο Milanovic (2016) θεωρεί ότι η δουλειά πρέπει να γίνει στη διανομή του εισοδήματος πριν τη φορολόγηση, το εισόδημα από την αγορά να διανέμεται πιο ίσα, και για να γίνει αυτό, θα πρέπει βαθμιαία να μικρύνει το χάσμα του πλούτου μεταξύ των νοικοκυριών, το ίδιο και το χάσμα στη μόρφωση, έτσι ώστε αυτή η σύγκλιση να αυξήσει τα κατώτερα εισοδήματα και να μειώσει την ανάγκη για μεγάλους φόρους στα υψηλά εισοδήματα που προκαλούν μεγάλες αντιδράσεις, όπως και την ανάγκη για κρατικές κοινωνικές μεταβιβάσεις. Το πώς θα γίνει αυτό, παραμένει θολό, εννοείται με νόμους και κρατική παρέμβαση.

Οι Acemoglou και Robinson (2015), από κοινού βραβείο Νόμπελ 2024, αμφισβητούν τα ευρήματα του Piketty, απορρίπτουν τον νόμο του, γενικά θεωρούν αβάσιμη την κριτική του καπιταλισμού και ρίχνουν το βάρος στους θεσμούς. Είναι η λεγόμενη “θεσμική” σχολή. Θα επιμείνουμε σ’ αυτήν την άποψη, γιατί εκφράζει την ιδεολογία της λεγόμενης μεσαίας τάξης, που αν και είναι πάντα μετέωρη ανάμεσα στις δυο μεγάλες τάξεις, την αστική και την εργατική, υποκλίνεται στην ισχύ της αστικής τάξης και αντιμετωπίζει με αρκετή δόση καταφρόνιας την εργατική, θεωρεί ότι μόνο αυτή αντιμετωπίζει τα πράγματα με τη δέουσα σοβαρότητα.

Θα περίμενε κανείς από δυο επιστήμονες που καταγγέλλουν τις βλαβερές συνέπειες της ανισότητας και τους πολιτικούς κινδύνους που απορρέουν απ’ αυτήν, να εξηγήσουν οικονομικά την τάση προς την τόσο μεγάλη ανισότητα. Δεν το κάνουν. Την εξηγούν πολιτικά: κακές κυβερνήσεις, ανεπαρκείς θεσμοί που επιτρέπουν τη  συγκέντρωση ισχύος σε λίγα χέρια. Αυτό είναι σωστό και πρέπει να αντισταθούμε σ’ αυτό, αλλά είναι μόνο αυτό που βλέπουμε στην επιφάνεια, παραμένει άδηλο το γιατί συμβαίνει.

Το πρώτο επιχείρημά τους, στη διαμάχη τους με τον Piketty: Τα ποσοστά συγκέντρωσης χρήματος και πλούτου του ανώτατου 1% του πληθυσμού δεν αποτελούν αξιόπιστο δείκτη και πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κι άλλοι σημαντικοί παράγοντες, οι θεσμοί, η ασκούμενη πολιτική και ο συνδυασμός τους με την πολύπλευρη φύση της τεχνολογίας. Ο Piketty, που παρατήρησε ότι η μεγαλύτερη πτώση της ανισότητας σημειώθηκε στην περίοδο του πολέμου 1914-1917, γιατί τότε σημειώθηκε μεγάλη πτώση στα υψηλά εισοδήματα, δε διαφωνεί ως προς αυτό, δέχεται ότι η ανισότητα εξαρτάται από πολλούς πολιτικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Άλλωστε, το ότι τα σκαμπανεβάσματα των δεικτών της ανισότητας δεν αποτελούν πάντα αξιόπιστο μάρτυρα τού τι συμβαίνει, το παρατηρήσαμε και στη μικροκλίμακα της Ελλάδας. Αν, λοιπόν, κοιτάξουμε μόνο τους δείκτες, θα βγάλουμε λάθος συμπεράσματα. Παρά ταύτα, το ανώτατο εκατοστημόριο υπάρχει, όπως υπάρχουν και τα υπόλοιπα  καθώς και το μεταξύ τους χάσμα, κι επιμένει ότι, όπως είδαμε πιο πάνω, η δυναμική του πλούτου είναι πολύ ισχυρή.

Σαν αντίβαρο στον οδοστρωτήρα της συγκέντρωσης του χρήματος και της οικονομικής και πολιτικής ισχύος, οι Acemoglou και Robinson προτείνουν την ενίσχυση της ισχύος των θεσμών και της δημοκρατίας, μαζί όμως με την ισορροπημένη συνύπαρξη τους με την αγορά, έτσι ώστε να διατηρείται ο ρυθμός της τεχνολογικής προόδου. Φαίνεται, σαν να καταλήγουμε στην αναπόληση της μεταπολεμικής “χρυσής τριακονταετίας” και των ημερών του “δημοκρατικού καπιταλισμού” που έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί.  Μια λογική δόση ανισότητας στη σημερινή μορφή της, στην κοινωνία του κεφαλαίου, από τη μια μεριά, και της μισθωτής εργασίας, από την άλλη, είναι αναπόφευκτη και αποδεκτή (στην προηγούμενη μορφή της, στην κοινωνία της δουλείας, είναι απαράδεκτη, παρ’ όλο που με τα τότε μέτρα ήταν επίσης αναπόφευκτη και αποδεκτή). Είναι και επιθυμητή, λένε κάποιοι άλλοι, πιο τολμηροί, γιατί δρα σαν κίνητρο για την εξέλιξη της τεχνολογίας και για να μην τεμπελιάζουμε. Αυτό που λείπει, συμπεραίνουν, είναι το μέτρο, και το μέτρο είναι οι θεσμοί.

Το πρόβλημα μ’ αυτήν την πρόταση δεν είναι τόσο το ότι μπαίνουν εμπόδιο τα “τυραννικά” ή τα “δικτατορικά” καθεστώτα που καταπατούν τους δημοκρατικούς θεσμούς, όπως λένε. Το εμπόδιο είναι η ίδια η αστική τάξη των βιομηχανικών χωρών ‒οι μεγιστάνες, οι πλουτοκράτες, οι “Αγορές”, οι πολέμαρχοι‒ που δεν έχουν πια ανάγκη από “κοινωνικά συμβόλαια” με την εργατική τάξη, που βλέπουν σαν εμπόδιο τους δημοκρατικούς θεσμούς, τα συντάγματα και τα κοινωνικά συστήματα πρόνοιας και που απαιτούν την πλήρη υποταγή του Κράτους, του κατά βάση και προτεραιότητα δικού τους Κράτους, στις απαιτήσεις τους. Έτσι, η κριτική τους είναι ελλιπής και μάλλον επιδερμική.

Όλες οι παραπάνω προτάσεις έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Ζητούν μεταρρυθμίσεις στην διανομή του εισοδήματος, δηλ. αύξηση του εισοδήματος των κυριαρχούμενων και συρρίκνωση του εισοδήματος και κυρίως του πλούτου των κυρίαρχων. Από αυτήν την άποψη, έστω κι αν δεν αμφισβητούν με άμεσο τρόπο την κυριαρχία του πλούτου, προσκρούουν στις επιθυμίες των κυρίαρχων που έχουν μια πολύ καθαρή αντίληψη για το πώς λύνονται τα προβλήματα στο κοινωνικό επίπεδο: δε λύνονται με προτάσεις, αλλά με την άμεση παρέμβαση. Ωστόσο, η συζήτηση για την ανισότητα δε στερείται αξίας. Από εκεί που ο καπιταλισμός υποσχόταν την ανάπτυξη, τη σύγκλιση των οικονομιών και την ευημερία, τώρα συζητάμε πάλι για τις βλαβερές συνέπειες του αχαλίνωτου πλούτου. Και είναι θετικό το ότι το ζήτημα τίθεται πάλι στους κόλπους της κοινωνίας, που, βέβαια, ζει την ανισότητα στο πετσί της, όσο κι αν οι κυβερνήσεις προσπαθούν επίμονα να το αποφεύγουν και να μεταθέτουν τη συζήτηση στη “δημοσιονομική πειθαρχία”.

Παράρτημα

Σχετικά με τη μεθοδολογία της συλλογής των στοιχείων για την εισοδηματική ανισότητα. Σχεδόν όλοι οι οργανισμοί που μετρούν εισοδήματα ανά χώρα, συμπεριλαμβανόμενης της ΕΛΣΤΑΤ, χρησιμοποιούν για τη μέτρηση της ανισότητας τη μέθοδο της ευρείας δειγματοληψίας (surveys, έρευνες με δείγματα της τάξης των 10.000 χιλιάδων νοικοκυριών), η μονάδα μέτρησης τους είναι το νοικοκυριό, και ως εισόδημα νοείται  το ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημα, αυτό που μένει μετά τη φορολόγηση, συν τις επιστροφές φόρου και συν τις κοινωνικές μεταβιβάσεις σε χρήμα.

Και τα τρία αυτά στοιχεία έχουν τα θετικά τους και τα αρνητικά τους. Ως προς το δείγμα, αυτό πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικό, ειδικά στα υψηλά εισοδήματα όπου είναι διαπιστωμένο ότι δηλώνεται απροθυμία συμμετοχής στις έρευνες και γίνεται προσπάθεια απόκρυψης εισοδημάτων και περιουσιακών. Ειδικά οι εκατομμυριούχοι συνήθως δε συμπεριλαμβάνονται στις έρευνες, είτε επειδή είναι ελάχιστοι και δεν πέφτουν μέσα στην τυχαία επιλογή των  νοικοκυριών, είτε γιατί αν επιλεγούν αρνούνται να συμμετάσχουν στη έρευνα και να δηλώσουν τα εισοδήματά τους και τον πλούτο τους, και ναι μεν αποτελούν ελάχιστο ποσοστό του πληθυσμού, πλην όμως τα πολύ υψηλά εισοδήματα τους επηρεάζουν πολύ τους δείκτες της ανισότητας (Milanovic, 2016). Ως προς τη μονάδα μέτρησης, δηλ. το νοικοκυριό, αυτή παρουσιάζει το πλεονέκτημα ότι συγκρίνει ευρύτερες από ατομικές “οικονομικές μονάδες”, το πρόβλημα όμως είναι ότι τα νοικοκυριά δεν έχουν τον ίδιο αριθμό μελών. Γι αυτόν τον λόγο, το αθροιστικό εισόδημα του νοικοκυριού τελικά διαιρείται με μια γενική σταθερά μελών ανά νοικοκυριό (στην Ελλάδα η σταθερά είναι 2,2) και ανάγεται στο ισοδύναμο ατομικό εισόδημα.

Τα στοιχεία που παρουσιάζουμε προέρχονται από τη βάση δεδομένων της WID (World Inequality Data, Παγκόσμια Δεδομένα Ανισότητας),  που έχει δομηθεί και τηρείται στο ομώνυμο Εργαστήρι που δημιουργήθηκε από τους Piketty και Saez στη Σχολή Οικονομικών του Παρισιού. Ο οργανισμός παρέχει ελεύθερα τα στοιχεία της βάσης στην ιστοσελίδα του σε μορφή αρχείου δεδομένων.

Η μέθοδος υπολογισμού του εισοδήματος  της WID (2024) διαφέρει από τη μέθοδο της ΕΛΣΤΑΤ. Η WID  ξεκινάει από τον υπολογισμό του εθνικού εισοδήματος σύμφωνα με τα πρότυπα σου Συστήματος Εθνικών Λογαριασμών  του ΟΗΕ. Στη συνέχεια το συνδυάζει με τα φορολογικά μικροδεδομένα και δημιουργεί δύο ακόμη εισοδήματα, το εισόδημα προ φόρων, που δείχνει την ανισότητα στην αρχική διανομή εισοδήματος, και το διαθέσιμο εισόδημα, που είναι το εισόδημα μετά τη φορολόγηση. Διαφέρει ακόμη και στον επιμερισμό του εισοδήματος, που δε γίνεται στο νοικοκυριό, αλλά στα ενεργά ενήλικα άτομα, όπου για τον επιμερισμό του εισοδήματος μεταξύ των συζύγων χρησιμοποιεί τη μέθοδο της στενής ισομοιρίας, δηλ. της ίσης μοιρασιάς στα δυο.

Σχετικά με τη μετρική  μέθοδο της ανισότητας. Για τη μέτρηση της ανισότητας χρησιμοποιούνται οι διαιρέσεις του πληθυσμού σε εισοδηματικά εκατοστημόρια. Ο πληθυσμός κατατάσσεται ανάλογα με το εισόδημά του σε 100 ισοπληθή εκατοστημόρια και κάθε εκατοστημόρια αντιπροσωπεύεται από το μέσο εισόδημα του πληθυσμού του. Από τα εκατοστημόρια προκύπτουν οι ευρύτερες ομάδες, τα δεκατημόρια και τα πεμπτημόρια του πληθυσμού, και από αυτά προκύπτουν τα ποσοστιαία μερίδια και οι βασικοί δείκτες της ανισότητας μεταξύ των ακραίων ομάδων (οι “πάνω” προς τους “κάτω”). Στα στοιχεία της WID, στο ανώτατο εκατοστημόριο υπάρχει ανάλυση των δεδομένων μέχρι και το εκατοντάκις χιλιοστό, είναι η περιοχή των υπερπλουσίων.

Ο πίνακας των εισοδημάτων: Ο πίνακας που ακολουθεί δίνει την αναλυτική κατάσταση του μέσου εισοδήματος του 2021 για τα τρία είδη εισοδήματος και για τον μέσο πλούτο, ανά εκατοστημόριο πληθυσμού ενήλικων ατόμων, 20 ετών και άνω. Αντίστοιχα στοιχεία υπάρχουν για κάθε έτος και είναι η πηγή των αποτελεσμάτων που παρουσιάσαμε. Στον πίνακα αναφέρονται για κάθε εκατοστημόριο κατά σειρά το προ φόρων εισόδημα, το διαθέσιμο, το εθνικό εισόδημα και ο πλούτος. Οι στήλες του πίνακα δεν ακολουθούν τη σειρά της δημιουργίας τους: Πρώτα δημιουργείται σαν σύνολο το καθαρό εθνικό εισόδημα. Αυτό μετά επιμερίζεται σε εκατοστημόρια και στη συνέχεια δημιουργούνται με βάση λεπτομερή φορολογικά δεδομένα το προ φόρων και από αυτό το διαθέσιμο (μετά τη φορολόγηση) εισόδημα. Το έτσι δημιουργημένο προ φόρων εισόδημα, επομένως, δεν είναι το εισόδημα των δηλώσεων φορολογίας εισοδήματος.

Ελλάδα, 2021. Μέσο ετήσιο εισόδημα και πλούτος ανά εκατοστημόριο πληθυσμού ενηλίκων (1 εκατοστημόριο = 84.689 άτομα)
εκατοστημόριο	προ φόρων	διαθέσιμο	εθνικό	πλούτος
100	250.946	107.929	197.692	978.783
99	80.088	48.765	66.760	316.024
98	61.640	39.694	52.171	214.866
97	52.764	35.063	44.771	187.421
96	47.358	32.131	40.992	158.810
95	43.656	30.062	38.322	133.288
94	40.932	28.504	36.184	119.260
93	38.828	27.276	34.707	106.055
92	37.145	26.276	33.378	98.009
91	35.762	25.443	32.465	90.929
90	34.636	24.611	31.585	84.598
89	33.679	23.889	30.897	79.364
88	32.818	23.247	30.155	73.746
87	32.157	22.615	29.704	69.776
86	31.508	22.044	29.087	66.134
85	30.775	21.503	28.644	62.269
84	30.078	20.955	28.497	58.322
83	29.483	20.482	27.763	55.800
82	28.914	20.020	27.324	53.163
81	28.391	19.638	26.965	51.540
80	27.713	19.231	26.782	49.623
79	27.075	18.843	26.520	47.251
78	26.645	18.484	25.862	45.766
77	26.161	18.148	25.395	44.417
76	25.681	17.831	25.314	43.475
75	25.224	17.559	24.520	41.938
74	24.671	17.264	24.170	40.402
73	24.202	16.968	23.948	38.751
72	23.727	16.692	23.505	37.540
71	23.352	16.410	23.213	36.362
70	22.978	16.162	22.789	35.145
69	22.594	15.869	22.665	33.926
68	22.206	15.637	22.070	32.572
67	21.821	15.369	21.946	31.412
66	21.409	15.095	21.702	30.232
65	21.036	14.829	20.994	29.327
64	20.652	14.570	20.946	28.619
63	20.307	14.291	20.842	27.694
62	19.962	14.037	20.141	26.471
61	19.684	13.807	20.046	25.650
60	19.415	13.604	19.520	24.672
59	19.103	13.396	19.107	23.755
58	18.810	13.201	18.779	23.098
57	18.559	13.002	18.631	22.526
56	18.256	12.820	18.500	21.824
55	17.984	12.633	18.097	21.217
54	17.697	12.407	17.915	20.382
53	17.459	12.218	17.689	19.594
52	17.205	12.001	17.626	18.867
51	16.966	11.781	17.495	18.436
50	16.709	11.594	17.385	17.981
49	16.490	11.405	17.330	17.414
48	16.232	11.238	17.297	16.823
47	16.010	11.095	17.078	16.162
46	15.760	10.939	16.854	15.691
45	15.537	10.754	16.754	15.216
44	15.280	10.560	16.430	14.661
43	15.013	10.390	16.233	14.259
42	14.749	10.223	16.012	13.700
41	14.446	10.042	15.951	12.825
40	14.210	9.888	15.646	12.033
39	13.920	9.724	15.356	11.481
38	13.666	9.555	15.109	11.163
37	13.404	9.372	14.913	10.629
36	13.158	9.181	14.580	10.006
35	12.912	8.994	14.580	9.494
34	12.698	8.810	14.424	8.947
33	12.457	8.628	14.206	8.377
32	12.255	8.460	14.123	7.712
31	12.013	8.265	14.087	7.271
30	11.792	8.068	13.910	6.742
29	11.576	7.906	13.760	6.388
28	11.339	7.729	13.566	5.822
27	11.052	7.555	13.421	5.202
26	10.798	7.362	13.068	4.638
25	10.507	7.118	13.002	3.823
24	10.177	6.884	12.761	3.335
23	9.857	6.642	12.355	2.882
22	9.460	6.411	12.076	2.382
21	8.885	6.119	11.832	1.910
20	8.514	5.824	11.710	1.622
19	7.779	5.511	11.245	1.002
18	7.059	5.178	10.590	593
17	6.354	4.834	10.120	394
16	5.664	4.465	9.618	230
15	4.992	4.097	9.063	93
14	4.338	3.713	8.364	3
13	3.704	3.168	8.176	-1
12	3.092	2.293	7.707	-3
11	2.505	1.618	7.164	-5
10	1.944	1.316	6.167	-12
9	1.416	1.141	5.615	-1.212
8	927	1.011	5.222	-4.055
7	489	905	4.801	-8.815
6	129	813	4.620	-14.830
5	0	724	4.580	-21.506
4	0	632	4.562	-30.306
3	0	536	4.407	-41.075
2	0	367	4.388	-57.496
1	0	229	4.368	-190.104
Μέση τιμή	21.014	13.936	21.014	39.286
Εκατοστημόριο μέσης τιμής	65	61	65	74
Διάμεσος (*)	16.837	11.687	17.440	18.209
Εκατοστημόριο της διχοτόμου	79	76	74	95
Ποσοστό πληθυσμού στο όριο της φτώχειας ( 7.012)		25%

(*) Η διάμεσος είναι το σημείο που χωρίζει τον πληθυσμό σε δυο ίσα μέρη, ο μισός πληθυσμός από πάνω, ο άλλος μισός από κάτω. Σε πολλές περιπτώσεις, όπως αυτή που συζητάμε, είναι καλύτερη μέτρηση από τη μέση τιμή, γιατί η μέση τιμή συγχωνεύει τις ακραίες τιμές και δημιουργεί μια πλασματική εικόνα. Π.χ. η μέση τιμή των 1,2,3,4,10 είναι 5, τιμή που δεν υπάρχει στο δείγμα, ενώ η διάμεσος είναι 3. Έτσι, ενώ η μέση τιμή μας λέει ότι το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι 21.104, η διάμεσος μας λέει ότι αυτός που είναι στη μέση του (διατεταγμένου) πλήθους έχει κατά κεφαλήν εισόδημα 17.440.

Παρατήρηση: Αν ένας έγγαμος θελήσει να βρει σε ποιο εκατοστημόριο ανήκε το 2021, πρέπει να αθροίσει το εισόδημά του με το εισόδημα της συζύγου του και να διαιρέσει το σύνολο δια δύο (στενή ισομοιρία). Εκεί ανήκουν αυτός και η σύζυγός του.

Ευχαριστίες,

Στον Νίκο Στραβελάκη, διδάσκοντα στο ΕΚΠΑ, για το μάθημά του για την Ανισότητα,

και στον Αποστόλη Παλιούρα, που δίχως την επιμονή και τις παρατηρήσεις του η εργασία αυτή δε θα έβλεπε το φως της μέρας. 

Αναφορές

Acemoglu, Daron and James A. Robinson. 2015. “The Rise and Decline of General Laws of Capitalism”.

Aranitou, Valia. 2009-2014. “The collapse of the middle class in Greece during the era of the Memoranda”.

Böhm-Bawerk, Eugen. 1890. Capital and Interest, A Critical History of Economical Theory.

Dobb, Maurice. 1973. “Theories of value and distribution since Adam Smith, Ideology and Economic Theory”, Cambridge University.

Milanovic, Branko. 2016. ” Global Inequality – A New Approach for the Age of Globalization”.

Papatheodorou, Christos. 1998. “Inequality in Greece: An Analysis by Income Source”

Piketty, Thomas. 2015. “About Capital in the Twenty-First Century”, American Economic Review: Papers & Proceedings 2015, 105(5): 1–6.

WID. 2024.  “Distributional National Accounts Guidelines, Methods and Concepts used in the World Inequality Database”, February 27, 2024.

Yakovenko, Victor M. 2008.” Econophysics, Statistical Mechanics Approach to”, v.4 August 3, 2008.

Γκορζ, Αντρέ. 1980. “Δημοσιοϋπαλληλική και προσωπική εξουσία “, απόσπασμα από το “Αποχαιρετισμός στο προλεταριάτο”.

ΕΛΣΤΑΤ, Έρευνα Εργατικού Δυναμικού (Ιανουάριος 2024).

Κουραχάνης, Νίκος. 2018. “Μορφές κοινωνικού αποκλεισμού στον Οικογενειοκρατικό Προνοιακό Καπιταλισμό: Οικογένειες αστέγων στην Αθήνα” (Journal of Social Research & Policy, Vol. 9, Issue 1, July 2018)

Μαρξ, Κ. 1875. Κριτική του προγράμματος της Γκότα. (Παρατηρήσεις στο πρόγραμμα του γερμανικού εργατικού κόμματος).

Μαρξ, Κ. 1983. “Βάσεις της πολιτικής οικονομίας”, εκδ. Α/συνέχεια.

Μαρξ, Κ. 2002. “To Κεφάλαιο” , τ. 1, Σύγχρονη εποχή.

Παπαδόπουλος Θεόδωρος και Αντώνης Ρουμπάκης. 2013. “O Οικογενειοκρατικός Προνοιακός Καπιταλισμός στην Ελλάδα: Κρίση Κοινωνικής Αναπαραγωγής και Αντι-κοινωνική Πολιτική”.

Αύγουστος 2025

Σημειώσεις

[1] Ο δείκτης Τ3 προέκυψε από την έρευνα για τα εισοδήματα στις ΗΠΑ (V. Yakovenko, 2008) και επαληθεύεται ότι ισχύει και για την Ελλάδα. Σύμφωνα με τον V. Yakovenko τα 3 ανώτατα εκατοστημόρια είναι αυτά που διαμορφώνουν τον δείκτη του Gini. Αυτό οφείλεται στο ότι το εισόδημα του κάτω 97% του πληθυσμού είναι στάσιμο στο χρόνο, η μόνη μεταβολή του είναι μια αλλαγή μικρής κλίμακας που οφείλεται στον πληθωρισμό, ενώ το εισόδημα του πάνω 3% του πληθυσμού είναι πολλαπλασιαστικού τύπου κι αλλάζει σημαντικά στον χρόνο ανάλογα με τις διακυμάνσεις ανόδου και καθόδου των μετοχών. Έτσι, έχουμε ένα σχήμα δύο τάξεων, των υπερπλουσίων και των υπολοίπων.

[2] Η διχοτόμος δεν είναι τυπική μέτρηση. Ωστόσο, είναι μια απλή μέτρηση που κατά τη γνώμη μας δίνει μια παραστατική εικόνα της ανισότητας.

[3] Αποσπάσματα από τη συλλογή ειδήσεων στην ιστοσελίδα https://nyxta.ppetrakis.gr/idea/σημαντικοτερα-ειδησεογραφικα-γεγονο/

[4]  Στη σύγκριση εισοδημάτων μεταξύ Ελλάδας και Δανίας, να λάβουμε υπόψη και τη διαφορά στην η αγοραστική δύναμη. Μεταξύ των 27 ευρωπαϊκών χωρών, η Δανία είναι 4η σε αγοραστική δύναμη και η Ελλάδα 26η, προτελευταία πριν τη Βουλγαρία.  Έτσι, λ.χ., στους επίσημους δείκτες τιμών του 12/2024 έχουμε: γάλα, Δανία 2 € – Ελλάδα 1,84, αυγά 3,88-3,21, βοδινό κρέας 25,84-13,87, πατάτες 1,66-1,33, αλεύρι 1,66-0,82, φασόλια 5,88-5,26, κοτόπουλο 6,28-3,93, ντομάτες 3,88-2,27, μπύρα 0,92-1,28 (πηγή, el.globalproductprices.com).

[5] Η στατιστική ανάλυση του δείγματος έγινε με τη μέθοδο της ανάλυσης σε συστάδες.

[6]ΕΛΣΤΑΤ, Δείκτες απασχόλησης, ωρών εργασίας, μισθών και ημερομισθίων. Βραχυχρόνιοι δείκτες 1ου Τριμήνου 2011.

[7] Η Amazon απασχολεί περίπου 1,5 εκ. εργαζόμενους

About Author