Του συνεργάτη μας michael roberts May 13, 2024
Ο φιλελεύθερος αριστερός οικονομολόγος και κάτοχος του βραβείου Νόμπελ (Riksbank) Joseph Stiglitz εξέδωσε ένα ακόμη βιβλίο για να διακηρύξει τα οφέλη αυτού που αποκαλεί “προοδευτικό καπιταλισμό”. Με τον τίτλο Ο δρόμος προς την ελευθερία παραφράζει τον τίτλο του διαβόητου βιβλίου του Φρίντριχ Χάγιεκ, “δρόμος προς τη δουλοπαροικία”, που εκδόθηκε το 1944, το οποίο ισχυριζόταν ότι η κυβερνητική παρέμβαση στην “ελευθερία των αγορών” θα προκαλούσε ελλείψεις και κακή κατανομή των πόρων και τελικά το τέλος της δημοκρατίας και της ελευθερίας σε μια δικτατορία αλά σταλινική Σοβιετική Ένωση. Ο John Maynard Keynes εξέφρασε τη συμφωνία του με τον Hayek αφού διάβασε το βιβλίο του. Έγραψε στον Χάγιεκ τα εξής: “Ο Χάγιεκ δεν είναι ο μόνος που μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο: “ηθικά και φιλοσοφικά βρίσκω τον εαυτό μου να συμφωνεί σχεδόν με το σύνολο του- και όχι μόνο να συμφωνεί, αλλά να συμφωνεί βαθιά συγκινημένος”.
Αλλά ο Stiglitz σίγουρα δεν το κάνει. Γι’ αυτόν, ο ισχυρισμός του Χάγιεκ ότι οι “ελεύθερες αγορές” σημαίνουν ελευθερία για το άτομο σημαίνει στην πραγματικότητα “ελευθερία για τους λύκους και θάνατο για τα πρόβατα” (Isaiah Berlin). Οι ελεύθερες αγορές έχουν σχεδιαστεί για να αποφέρουν κέρδη και όχι για να καλύψουν τις κοινωνικές ανάγκες των πολλών. “Οι εξωτερικότητες είναι παντού”, γράφει ο Stiglitz. “Οι μεγαλύτερες και πιο γνωστές αρνητικές εξωτερικότητες είναι η ατμοσφαιρική ρύπανση και η κλιματική αλλαγή, οι οποίες απορρέουν από την ελευθερία των επιχειρήσεων και των ατόμων να προβαίνουν σε ενέργειες που δημιουργούν επιβλαβείς εκπομπές”. Το επιχείρημα για τον περιορισμό αυτής της ελευθερίας, επισημαίνει ο Stiglitz, είναι ότι με αυτόν τον τρόπο “θα διευρυνθεί η ελευθερία των ανθρώπων των επόμενων γενεών να υπάρχουν σε έναν βιώσιμο πλανήτη χωρίς να χρειάζεται να ξοδέψουν τεράστια ποσά για να προσαρμοστούν σε τεράστιες αλλαγές στο κλίμα και στη στάθμη της θάλασσας”.
Για τον Στίγκλιτς, ο εχθρός της ανθρώπινης ελευθερίας δεν είναι ο καπιταλισμός καθαυτός, αλλά ο “νεοφιλελευθερισμός”, ο οποίος γέννησε την αυξανόμενη ανισότητα, την περιβαλλοντική υποβάθμιση, την εδραίωση των εταιρικών μονοπωλίων, την οικονομική κρίση του 2008 και την άνοδο επικίνδυνων δεξιών λαϊκιστών όπως ο Ντόναλντ Τραμπ. Αυτά τα ολέθρια αποτελέσματα δεν ήταν προδιαγεγραμμένα από κανέναν νόμο της φύσης ή τους νόμους της οικονομίας, λέει. Αντίθετα, ήταν “θέμα επιλογής, αποτέλεσμα των κανόνων και των ρυθμίσεων που διέπουν την οικονομία μας. Είχαν διαμορφωθεί από δεκαετίες νεοφιλελευθερισμού, και ο νεοφιλελευθερισμός ήταν αυτός που έφταιγε”.
Ο Stiglitz έχει υποστηρίξει και στο παρελθόν σε προηγούμενα βιβλία του ότι δεν φταίει ο καπιταλισμός, αλλά οι αποφάσεις των κυβερνήσεων και των εταιρικών υποστηρικτών τους να “αλλάξουν τους κανόνες του παιχνιδιού” που υπήρχαν στη μεταπολεμική περίοδο του ελεγχόμενου καπιταλισμού. Οι κανόνες άλλαξαν για να απορρυθμιστούν, να ιδιωτικοποιηθούν, να συντριβούν τα εργατικά συνδικάτα κ.λπ. Αλλά ο Stiglitz δεν εξηγεί ποτέ γιατί η άρχουσα ελίτ θεώρησε απαραίτητο να αλλάξει τους κανόνες του παιχνιδιού. Τι συνέβη και οι μεταπολεμικοί κανόνες μετατράπηκαν σε νεοφιλελεύθερους;
Εν πάση περιπτώσει, ο Stigliz επαναλαμβάνει την έκκλησή του για τη δημιουργία ενός “προοδευτικού καπιταλισμού“. Σύμφωνα με τους κανόνες αυτής της μορφής καπιταλισμού, η κυβέρνηση θα χρησιμοποιούσε ένα πλήρες φάσμα φορολογιών, δαπανών και ρυθμιστικών πολιτικών για να μειώσει την ανισότητα, να περιορίσει την εταιρική εξουσία και να αναπτύξει τα είδη του κεφαλαίου για τις κοινωνικές ανάγκες και όχι τα κέρδη, όπως το “ανθρώπινο κεφάλαιο” (εκπαίδευση), το “κοινωνικό κεφάλαιο” (συνεταιρισμοί) και το “φυσικό κεφάλαιο” (περιβαλλοντικοί πόροι).
Ο Στίγκλιτς δεν θέλει να απαλλαγεί από τον καπιταλισμό, αλλά να τον ρυθμίσει, ώστε να λειτουργεί για τους πολλούς (πρόβατα) έναντι των λίγων (λύκοι). “Χρειαζόμαστε περιβαλλοντικές ρυθμίσεις, κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, ρυθμίσεις χωροταξίας, οικονομικές ρυθμίσεις, χρειαζόμαστε ρυθμίσεις σε όλα τα συστατικά στοιχεία της οικονομίας μας”, γράφει. Αλλά ο Stiglitz είναι είτε αφελής είτε εφαρμόζει σοφιστείες εδώ. Η ιστορία των ρυθμίσεων είναι μια ιστορία αποτυχίας στον έλεγχο του καπιταλισμού ή στο να κάνουν τις τράπεζες και τις εταιρείες να εφαρμόζουν πολιτικές και επενδύσεις προς το συμφέρον των ανθρώπων έναντι του κέρδους.
Πώς μπορεί κανείς να μην το βλέπει αυτό, μετά το παγκόσμιο οικονομικό κραχ του 2008, ή τα επακόλουθα οικονομικά σκάνδαλα, ή την αποτυχία να σταματήσει ή να ρυθμιστεί η παραγωγή και η χρηματοδότηση των ορυκτών καυσίμων; Η ρύθμιση δεν σταμάτησε τις τακτικές και επαναλαμβανόμενες κρίσεις της παραγωγής στον καπιταλισμό, είτε στη φανταστική “προοδευτική εποχή” του 1945-75 είτε στη νεοφιλελεύθερη εποχή από τότε. Ο Stiglitz δεν έχει τίποτα να πει για αυτό.
Πράγματι, σχεδόν αναγνωρίζει ότι οι πολιτικές του προτάσεις για τη φορολόγηση των πλουσίων, τη ρύθμιση της οικονομίας και του περιβάλλοντος και την αύξηση των δημόσιων δαπανών για την επίτευξη του προοδευτικού καπιταλισμού δεν είναι πιθανό να υιοθετηθούν από τις κυβερνήσεις και τις μεγάλες επιχειρήσεις. Αλλά όταν ρωτήθηκε ότι, ίσως, η μόνη πραγματική εναλλακτική λύση για την επίτευξη της ανθρώπινης ελευθερίας είναι ένας επαναστατικός μετασχηματισμός της οικονομίας και της κοινωνίας, απάντησε σε μια παρουσίαση του βιβλίου του στο LSE, ότι οι επαναστάσεις είναι βίαιες και επικίνδυνες και γι’ αυτό θα πρέπει να αποφεύγονται υπέρ της σταδιακής αλλαγής.
Η απάντησή του μου θυμίζει το σχόλιο του Geoff Mann στο εξαιρετικό βιβλίο του, In the Long Run We are all Dead, “η Αριστερά θέλει δημοκρατία χωρίς λαϊκισμό, θέλει μετασχηματιστική πολιτική χωρίς τους κινδύνους του μετασχηματισμού- θέλει επανάσταση χωρίς επαναστάτες”. (p21). Ο Stiglitz απηχεί πραγματικά τον Keynes που κάποτε είπε: “Ως επί το πλείστον, πιστεύω ότι ο καπιταλισμός, με σοφή διαχείριση, μπορεί πιθανώς να γίνει πιο αποτελεσματικός για την επίτευξη οικονομικών στόχων από οποιοδήποτε εναλλακτικό σύστημα που είναι ακόμη ορατό, αλλά ότι από μόνος του είναι από πολλές απόψεις εξαιρετικά αντιπαθής. Το πρόβλημά μας είναι να επεξεργαστούμε μια κοινωνική οργάνωση που θα είναι όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική χωρίς να προσβάλλει τις αντιλήψεις μας για έναν ικανοποιητικό τρόπο ζωής”.
Πώς θα αντιμετωπιστεί με ρύθμιση και περισσότερη ισότητα η επικείμενη καταστροφή που είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη, καθώς ο καπιταλισμός συσσωρεύει αδηφάγα χωρίς κανένα σεβασμό για τους πόρους και τη βιωσιμότητα του πλανήτη; Τα προγράμματα αναδιανομής θα κάνουν ελάχιστα γι’ αυτό. Και αν η οικονομία γίνει πιο ισότιμη, θα σταματήσει μελλοντικές υφέσεις του καπιταλισμού ή μελλοντικές μεγάλες υφέσεις; Οι πιο ισότιμες οικονομίες στο παρελθόν δεν απέτρεψαν αυτές τις υφέσεις. Ο προοδευτικός καπιταλισμός είναι ένα οξύμωρο στον 21οst αιώνα. Και ακόμη και ο Stiglitz αμφιβάλλει ότι είναι δυνατόν να επιτευχθεί.
About Author
