Κρίση καπιταλιστική, δυνητικά συστημική
—
Η απόφαση του Προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, να αυξήσει απότομα τους δασμούς εισαγωγής στις ΗΠΑ, επηρεάζοντας 60 εμπορικούς εταίρους και αυξάνοντας το μέσο όρο δασμών από 2,5% σε 25,1%, θα μπορούσε να οδηγήσει σε χρηματιστηριακό κραχ, νέα χρηματοπιστωτική κρίση και την παγκόσμια οικονομία σε μία ιστορικά πρωτοφανή ύφεση. Οι λόγοι είναι πολλοί:
- Οι δασμοί Τραμπ πλήττουν το σύνολο των εμπορικών εταίρων των ΗΠΑ, δηλαδή το σύνολο σχεδόν της παγκόσμιας παραγωγής εμπορευμάτων.
- Οι δασμοί αυτοί προκαλούν αντίμετρα, δηλαδή νέους δασμούς από τους μεγάλους εμπορικούς εταίρους των ΗΠΑ.
- Ο γενικευμένος εμπορικός πόλεμος βρίσκει την παγκόσμια οικονομία σε εμφανή τάση επιβράδυνσης (μόλις 2,5% το 2024).
- Το δε κρατικό χρέος έχει αυξηθεί από 63% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2008 σε 98% το 2022.
- Οι γεωπολιτικές συγκρούσεις κλιμακώνονται και ο πόλεμος σε Ουκρανία και Μέση Ανατολή δεν λέει να κοπάσει.
- Το πολιτικό σύστημα στη Δύση δοκιμάζεται από μεγάλες κοινωνικές κινητοποιήσεις εξαιτίας των πολιτικών λιτότητας των προηγούμενων ετών και της νέας στροφής στην πολεμική οικονομία.
- Το κλίμα αστάθειας επιδεινώνεται από την τάση αύξησης των κυβερνοεπιθέσεων σε οργανισμούς, τράπεζες και μεγάλες εταιρίες.
- Την αβεβαιότητα επιτείνουν οι κλιμακούμενες φυσικές καταστροφές που προκαλεί η κλιματική κρίση, η αντιμετώπιση της οποίας καθίσταται πιο δύσκολη μετά την άρνηση συμμετοχής Τραμπ.
- Οι αγορές των περιουσιακών στοιχείων (μετοχές, ομόλογα, παράγωγα, ακίνητα) διεθνώς είναι υπερτιμημένες αλλά και αλληλένδετες, με συνέπεια ο συστημικός κίνδυνος να είναι υψηλός.
- Πίσω από τη φούσκα των αγορών βρίσκεται το χρηματοπιστωτικό σύστημα και, μολονότι μετά την κρίση του 2008 πολλές τράπεζες εξυγιάνθηκαν, υπάρχει ένα σκιώδες τμήμα του (χρηματιστηριακές εταιρείες, αμοιβαία κεφάλαια χρηματαγοράς, εταιρείες χρηματοδότησης, επενδυτικά κεφάλαια υψηλού κινδύνου ή hedge funds) το οποίο συμμετέχει σε παροχή δανείων, τιτλοποίηση χρεών και χρήση συμφωνιών επαναγοράς (repos) για τη χρηματοδότηση περιουσιακών στοιχείων, χωρίς να υπάγεται στον έλεγχο των ρυθμίσεων που αφορούν το επίσημο τραπεζικό σύστημα. Εξού και ο υψηλός κίνδυνος που το ακολουθεί.
Μερικά στοιχεία μπορούν να μας διαφωτίσουν περισσότερο.
Το διαζύγιο πραγματικής και χρηματιστηριακής οικονομίας αποτελεί την επιτομή της φούσκας που τώρα σκάει. Στην εννιαετία 2016-2024 ο ρυθμός ανάπτυξης της πραγματικής οικονομίας των ΗΠΑ τρέχει με 30,5% συνολικά (3% ετησίως), ενώ αντίστοιχα τα επιχειρηματικά κέρδη αυξάνουν κατά 88% και οι χρηματιστηριακές αξίες (SP500) κατά 175% (από τις 2.000 μονάδες στις 5.500, μέσοι ετήσιοι όροι). Στο ίδιο διάστημα, η πραγματική οικονομία της Ευρωζώνης αυξάνει κατά 9,4% (ή 1% ετησίως), ενόσω η χρηματιστηριακή αγορά (EU50) εκτινάχθηκε κατά 83% (από τις 2.900 μονάδες στις 5.300 περίπου).
Η απόκλιση πραγματικής και χρηματιστηριακής οικονομίας στην Ευρωζώνη…
….και στις ΗΠΑ
Στο διάγραμμα για τις ΗΠΑ ο ρυθμός μεγέθυνσης είναι στον αριστερό άξονα και η χρηματιστηριακή άνοδος στο δεξιό, ενώ στην Ευρωζώνη είναι αντίστροφα.
Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, η συνολική χρηματιστηριακή κεφαλαιοποίηση όλων των εισηγμένων εταιρειών παγκοσμίως ανέρχεται σε περίπου 124 τρισεκατομμύρια δολάρια. Μέσα στο τελευταίο διήμερο της περασμένης εβδομάδας τα χρηματιστήρια έχασαν παγκοσμίως το 10% της συνολικής τους κεφαλαιοποίησης, δηλαδή περίπου 12 τρις δολάρια. Ανεξάρτητα από τις ενδιάμεσες μικρές ανακάμψεις που αναπότρεπτα θα υπάρξουν, η πτωτική τάση θα συνεχιστεί, γιατί οι δασμοί πλήττουν την παραγωγή, γιατί το πιθανότερο είναι να επεκταθούν πέραν των εμπορευμάτων στις υπηρεσίες (ειδικά αν η Ευρώπη υιοθετήσει αντίμετρα) και, κυρίως, γιατί υπάρχει ένα αξιοσημείωτο ποσοστό των διεθνών χρηματιστηριακών συναλλαγών που γίνεται με δανεικά κεφάλαια (margin debt) και το οποίο δεν ανακοινώνεται πλήρως σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά έχουμε ενδείξεις από βασικές αγορές, πχ. στις ΗΠΑ, ότι σήμερα ανέρχεται σε 1τρις περίπου ή 2-3% της συνολικής κεφαλαιοποίησης της Wall Street (50 τρις).
Όμως, το margin debt είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Δεν περιλαμβάνει δανεισμό μέσω παραγώγων (derivatives), μόχλευση από hedge funds/private equity και repo agreements και shadow banking. Αν συμπεριλάβουμε και τα παραπάνω, εκτιμάται πως 10% έως 20% της παγκόσμιας χρηματιστηριακής δραστηριότητας βασίζεται σε μόχλευση ανάλογα με τη φάση του κύκλου. Κι επειδή μέχρι πρότινος ήμασταν σε bull market, ένα ποσοστό κοντά σε 20% είναι το πιο ρεαλιστικό επίπεδο μόχλευσης. Με απλά λόγια: 1 στα 5 δολάρια που κινούνται στις χρηματιστηριακές αγορές παγκοσμίως ενδέχεται να είναι «δανεικά» σε περιόδους φούσκας. Μόνο από το ποσό αυτό, που για να αποπληρωθεί θα πρέπει να ρευστοποιηθούν μετοχικές ή άλλες αξίες, προκύπτει πως η καθοδική πορεία των αγορών έχει σημαντική πορεία ακόμη να διανύσει.
Σημειώνεται πως, σύμφωνα με την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (BIS), η συνολική ονομαστική αξία των εξωχρηματιστηριακών (OTC) παραγώγων παγκοσμίως έφτασε τα 730 τρισεκατομμύρια δολάρια στα τέλη Ιουνίου 2024, σημειώνοντας αύξηση 2% σε ετήσια βάση. Δεδομένου ότι το 79% της αγοράς αυτής αφορά παράγωγα επιτοκίων, μπορεί να συμβάλλει στην πτωτική πορεία, αν κι όταν υπάρξει σημαντική μεταβολή στο επίπεδο των επιτοκίων (πχ. σε περίπτωση ανόδου του πληθωρισμού).
Ο τελευταίος και ίσως σημαντικότερος κρίκος της αλυσίδας της κρίσης είναι οι τράπεζες, οι οποίες εκτός από τις επιπτώσεις που θα υποστούν από τη σοβαρή επιδείνωση του γενικότερου οικονομικού περιβάλλοντος (βλ. μείωση αξίας χαρτοφυλακίου τους, απώλεια εμπιστοσύνης και ρευστότητας, αύξηση επισφαλών δανείων, πίεση στην κερδοφορία από κάμψη εσόδων από χρηματιστηριακές προμήθειες, επενδυτικά προϊόντα, αύξηση προβλέψεων για ζημίες από δάνεια) κινδυνεύουν από το συστημικό κίνδυνο που προκαλεί η χρηματιστηριακή κατάρρευση και η σημαντική σύνδεσή τους με το shadow banking. Γιατί παρόλο που οι οντότητες του shadow banking λειτουργούν εκτός του παραδοσιακού τραπεζικού συστήματος, οι δραστηριότητές τους είναι συχνά αλληλένδετες με εκείνες των ρυθμιζόμενων τραπεζών (οι τράπεζες ενδέχεται να συμμετέχουν σε δραστηριότητες shadow banking μέσω θυγατρικών ή συνεργασιών με μη τραπεζικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα). Εξού και ο κίνδυνος μετάδοσης, όπως έδειξε η χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, όταν οι απώλειες σε οντότητες του shadow banking επηρέασαν αρνητικά τις παραδοσιακές τράπεζες.
Σαν να μην έφταναν τα παραπάνω, μέσα στο 2025 τα εταιρικά κέρδη προβλέπεται να πληγούν θανάσιμα από τον προστατευτισμό και την εκτίναξη της αβεβαιότητας εξαιτίας της κοινωνικής αντίδρασης στις πολιτικές απορρύθμισης και δημοσιονομικής λιτότητας που επιβάλλει ο δανεισμός για τη χρηματοδότηση της πολεμικής οικονομίας και την ανοικοδόμηση της Ουκρανίας.
Η καπιταλιστική κρίση που μόλις ξέσπασε, δυνητικά συστημική, φορέας ατέρμονων δεινών για τους εργαζομένους, αλλάζει όλα τα δεδομένα της οικονομικής και πολιτικής συγκυρίας και βάζει νέες προκλήσεις στην Αριστερά, η οποία οφείλει να επανεξετάσει τη στρατηγική και τακτική της. Γιατί η απλή ανάληψη της κυβέρνησης στις νέες συνθήκες γενικευμένης επίθεσης του αστισμού με στόχο τον εκσυγχρονισμό του κράτους σε αναπτυξιακή κατεύθυνση και την αλλαγή του παραγωγικού καπιταλιστικού υποδείγματος αποτελούν μέγιστη ουτοπία. Γιατί δεν ανακαινίζεις ένα κτίριο όταν αυτό τελεί υπό κατάρρευση. Επιβίωση στον ύστερο καπιταλισμό δεν υπάρχει παρά με όρους βαρβαρότητας ή αφανισμού. Η Αριστερά καλείται να επανεφεύρει το σοσιαλισμό.
About Author
