(…ή όταν κρεμάνε τον μαρξισμό ανάποδα)
του Κ. Καλλωνιάτη
Στην απάντηση στην ΕΠΟΧΗ της 13/9 (“τον Μαρξ δεν θα τον πιάνεις στο στόμα σου.. Τον Μαρξ”) σε κριτική που άσκησα (“Η εντός των τειχών στρέβλωση του μαρξισμού”) σε προηγούμενο άρθρο-βιβλιοκριτικής του (“Εργασία, βία και ισότητα: ο Μαρξ μεταξύ φιλελεύθερης παράδοσης και «υπαρκτού σοσιαλισμού»”) ο Δημήτρης Παπανικολόπουλος κάνει δίκη προθέσεων αποδίδοντας την κριτική μου σε “ιδιοτελή προσωπική φιλοδοξία” και στην “ταυτοτική” μου ανάγκη να εκπροσωπήσω κάποια ομάδα σε βάρος του.
Παρακάμπτω τα όσα μου καταλογίζει ο ΔΠ (περί προσωπικού του hater, φανατικού, δογματικού και θρησκόληπτου οπαδού, σταλινικής πρακτικής κυνηγιού μαγισσών, έλλειψης εντιμότητας κλπ) ως αδιάφορα για τον πολιτικό διάλογο. Θεωρώ, ωστόσο, πως κακώς θίχτηκε που έγραψα ότι ασκεί από τα δεξιά κριτική στον Μαρξ και τον μαρξισμό, κάτι που φρόντισα να αποδείξω και με τα δύο μου άρθρα, αλλά αποδέχεται κι ο ίδιος αφού συμφωνεί απολύτως με την κεντρώα Άρεντ. Ίσως το πιο βαρετό στοιχείο στην συζήτηση αυτή είναι το ότι το σύνολο των επιχειρημάτων του ΔΠ έχουν ενδυθεί τον μανδύα του νέου, καινοτόμου και ρηξικέλευθου. Στην πραγματικότητα βέβαια είναι τα ίδια κοινότοπα ιδεολογήματα που επαναλαμβάνουν εδώ και πάνω από εκατό χρόνια διάφοροι φιλόδοξοι “επικαιροποιητές”.
Ο ισχυρισμός ότι δεν τον θεωρώ αριστερό αλλά κεντροαριστερό είναι ακριβής και υπερβαίνει κατά πολύ την πρόσφατη βιβλιοκριτική αφού βασίζεται σε σειρά άρθρων του με δύο βασικούς άξονες: την στάση που κράτησε στην κομματική μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ σε ψηφιακό κόμμα φίλων και στην στροφή της πολιτικής του μετά το 2019 προς τα μεσαία στρώματα και το Κέντρο. Και στα δύο αυτά κρίσιμα ζητήματα ο ρόλος του ήταν ιδιαίτερα αρνητικός, άσχετα αν αργότερα άλλαξε στάση χωρίς κανένα ίχνος αυτοκριτικής. Δεν έχω τίποτα προσωπικό με τον ίδιο, διαφωνώ όμως κάθετα με παρόμοιες απόψεις όποιος κι αν τις εκφράζει. Την διαφωνία μου δε αυτή έχω πάμπολλες φορές δημοσιοποιήσει σε κάθε ευκαιρία. Δεν θα μπορούσε η βιβλιοκριτική του ΔΠ να αποτελεί εξαίρεση.
Από εκεί και πέρα, θα επιμείνω στην πολιτική ουσία του διαλόγου που είναι και η μόνη που ενδιαφέρει τους αναγνώστες. Ξεκινώ από τα βασικά που αφορούν την άδικη στρέβλωση του μαρξισμού από το βιβλίο ‘της Άρεντ’ (δεν το έγραψε η ίδια) με το οποίο ο ΔΠ συμφωνεί απόλυτα αφού όπως λέει το εκθειάζει δικαίως:”
- Ο ΔΠ επιμένει λοιπόν στην καινοτόμο ανακάλυψη της Άρεντ πως “η εργασία είναι το κύριο γνώρισμα του ανθρώπου… και πως με τον Μαρξ είναι η εργασία, δηλαδή ο καταναγκασμός που μας μετατρέπει σε ανθρώπους και όχι η ελευθερία”. Εδώ αναποδογυρίζουν κυριολεκτικά τον Μαρξ ο οποίος στα “Χειρόγραφα 1844”έλεγε τα εξής: “Η αθλιότητα πηγάζει, επομένως, από την ίδια την ουσίατης σύγχρονης εργασίας” (σελ. 22-23)…“Η πραγμάτωση της εργασίας είναι η αντικειμενοποίηση της. Στο χώρο της πολιτικής οικονομίας αυτή η πραγμάτωση της εργασίας εμφανίζεται σαν μη πραγμάτωση (Entwirklinchung) για τους εργάτες…” Υποσημείωση: με τον όρο Entwirklinchung ο Μαρξ εννοεί την μη πραγμάτωση της ουσίας του εργάτη σαν ανθρώπου (σελ. 85)…Η αλλοτρίωση του εργάτη μέσα στο προϊόν του δεν σημαίνει μόνο ότι η εργασία του γίνεται αντικείμενο, εξωτερική ύπαρξη, αλλά κι ότι υπάρχει έξω από αυτόν, ανεξάρτητα σαν κάτι αλλότριο προς αυτόν, κι ότι γίνεται δύναμη αυτόνομη που τον αντιστρατεύεται” (σελ. 86-87)…“Η εργασία του επομένως δεν είναι εθελοντική αλλά καταναγκαστική..Δεν είναι λοιπόν η ικανοποίηση μιας ανάγκης, είναι απλώς μέσο για την ικανοποίηση αναγκών εξωτερικών προς αυτήν. Ο αλλότριος χαρακτήρας της εμφανίζεται σαφώς στο γεγονός ότι όταν δεν υπάρχει κανένας φυσικός ή άλλος καταναγκασμός, η εργασία αποφεύγεται σαν κοινωνική μάστιγα” (σελ. 90). Συνεπώς, αντίθετα με τους ισχυρισμούς Άρεντ-ΔΠ, ο καταναγκασμός της εργασίας δεν μας μετατρέπει σε ανθρώπους αλλά σε μισθωτούς δούλους. Για τον Μαρξ, η καταναγκαστική μισθωτή εργασία δεν οδηγεί στην ελευθερία, αλλά αντιστρατεύεται την ανθρώπινη ουσία. Καινοτομικό στοιχείο του μαρξικού έργου δεν είναι η εργασία ως βασικό ανθρώπινο γνώρισμα (ΔΠ) αλλά η χειραφέτηση από αυτή.
- Ο ΔΠ ισχυρίζεται πως δεν αρνείται πως η βία είναι μαμή της Ιστορίας (Μαρξ), αμφισβητεί όμως ότι η βία πρέπει να αναχθεί στην κατεξοχήν πολιτική πράξη έναντι του λόγου. Όμως, αν δέχεσαι πως η βία κινεί την Ιστορία, τότε αυτομάτως τη δέχεσαι κι ως την κατεξοχήν πολιτική πράξη. Εξάλλου, αυτό το μαρτυρά η καθημερινή μας παράλογη πραγματικότητα. Αυτό που ο Μαρξ είπε αφορούσε την ανάγκη να προταχθεί η σπανιότατη επαναστατική βία στην τρέχουσα συστημική βία που ασκεί ο καπιταλισμός στην πολιτική (βλ εκπεσμός δημοκρατικών θεσμών), στην εργασία, στα ΜΜΕ, στο σχολείο, στην οικογένεια, τις διαπροσωπικές και φυλετικές σχέσεις κ.α. Ότι η επαναστατική βία μπορεί να καταργήσει τη βία ισχύει μόνον εφόσον κατορθώσει να καταργήσει τις τάξεις και τα αντίθετα συμφέροντα.
- Ο ΔΠ ισχυρίζεται πως ο Μαρξ αποδεχόμενος την πραγματικότητα της βίας ως κυρίαρχης πολιτικής πράξης διέρρηξε τη σχέση πολιτικής και λόγου, αντιμετωπίζοντας μάλιστα τον λόγο υπό το πρίσμα της ιδεολογίας της οποίας η λειτουργία περισσότερο συγκαλύπτει παρά αποκαλύπτει την αλήθεια. Θέση από την οποία προκύπτει κατά ΔΠ μία ανάλογη θεώρηση της επιστήμης από τον Μαρξ. Αυτό που δεν καταλαβαίνει ο ΔΠ είναι πως πίσω από τη βία, τον λόγο, την ιδεολογία και την επιστήμη υπάρχουν διαφορετικά ταξικά συμφέροντα και η μεταξύ τους διαπάλη αντικαθρεφτίζεται σε αυτά. Έτσι, δεν υπάρχει “η ιδεολογία”, “η θεωρία”, “η επιστήμη” αλλά διαφορετικές ερμηνείες και εφαρμογές τους με κυρίαρχες αυτές που υπακούν στα καπιταλιστικά συμφέροντα. Δεν υπάρχει ουδέτερη επιστήμη και λόγος, όπως δεν υπάρχει μία ιδεολογία. Όταν λοιπόν απερίσκεπτα ο ΔΠ μας θυμίζει πχ πως το έργο της Άρεντ δεν το εκθειάζει αυτός αλλά η “παγκόσμια διανόηση” είναι προφανές πως μιλά για το κυρίαρχο ρεύμα της παγκόσμιας αστικής διανόησης, ή όταν τονίζει πως τα ανατολικά καθεστώτα και ο μπολσεβίκικος ολοκληρωτισμός κρίθηκαν από την “παγκόσμια κοινότητα των πολιτικών επιστημόνων” και την “σύγχρονη πολιτική επιστήμη” την οποία μάλιστα θεραπεύει ο ίδιος (sic), προφανώς εννοεί την σύγχρονη αστική πολιτική επιστήμη..
- Ο ΔΠ εξισώνει τον ολοκληρωτισμό των καθεστώτων του ανατολικού μπλοκ που δημιουργήθηκαν επί Στάλιν, με τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό (μάλλον εννοεί των ΚΚ) και τον μπολσεβίκικο ολοκληρωτισμό αφού όπως λέει ήταν οι ίδιοι οι μπολσεβίκοι που κατάργησαν την συμβουλιακή δημοκρατία των εργατών. Όμως σφάλλει. Δεν ήταν οι μπολσεβίκοι που κατάργησαν τα σοβιέτ, τα οποία στην πραγματικότητα δεν καταργήθηκαν ποτέ αλλά γραφειοκρατικοποιήθηκαν την περίοδο της σταλινοποίησης (1924-35) και έπαψαν να είναι λειτουργικό στοιχείο του συστήματος έκτοτε. Η σταδιακή απαξίωση των σοβιέτ έγινε για αντικειμενικούς λόγους όπως ήταν η αποτυχία επέκτασης της επανάστασης στην Δύση, η αναγκαστική κολλεκτιβοποίηση και η εισροή πρώην αγροτών στις τάξεις των βιομηχανικών εργατών, και το μεγάλο άνοιγμα του κόμματος σε νέα μέλη που όμως ήταν φορείς της καθυστερημένης συντηρητικής αγροτικής νοοτροπίας. Πολλές δυνάμεις της αντιπολίτευσης στον μεσοπόλεμο -η Αριστερή αντιπολίτευση του Τρότσκι, η Κομμουνιστική Αντιπολίτευση, προσκείμενη στις ύστερες απόψεις του Μπουχάριν, το Γραφείο του Λονδίνου στο οποίο συμμετείχαν αριστερές και ριζοσπαστικές δυνάμεις, όπως άλλωστε και μεταπολεμικά τα πιο συντηρητικά κομμουνιστικά κόμματα του ευρωκομμουνισμού, αντιτάχθηκαν στον σταλινισμό, ποτέ όμως δεν τον ταύτισαν με τον μπολσεβικισμό. Μπορείς σήμερα να ταυτίσεις τον ριζοσπαστικό ΣΥΡΙΖΑ της περιόδου 2004-15 με τον ανυπόληπτο και πλήρως εκφυλισμένο ΣΥΡΙΖΑ του Κασσελάκη του 2024; Ο εκφυλισμένος ΣΥΡΙΖΑ του Κασσελάκη μόνο τυπικά αποτελεί συνέχεια του ΣΥΡΙΖΑ της ηρωικής περιόδου. Στην ουσία είναι η πλήρης άρνηση του. Το ίδιο και ο σταλινισμός. Αποτελεί την πλήρη άρνηση του μπολσεβικισμού. Αυτοί που ταυτίζουν τον σταλινισμό με τον μπολσεβικισμό είναι οι γνωστοί αναθεωρητές της ιστορίας -κυρίως από τον χώρο του αστισμού, αλλά όχι μόνο. Συνεπώς, είναι μέγα ψέμα ότι οι μπολσεβίκοι κατάργησαν τα σοβιέτ κι ότι υπήρξε μπολσεβίκικος ολοκληρωτισμός.
- Ο ισχυρισμός του ΔΠ ότι “ο ευρωκομμουνισμός ναι μεν διέκρινε τον μπολσεβικισμό από τον σταλινισμό αλλά αυτό δεν σημαίνει πως οι επίγονοι του Μαρξ δεν χρησιμοποίησαν τα στοιχεία της μαρξικής φιλοσοφίας που υποδεικνύει η Άρεντ με τρόπο που διευκόλυνε την δικαιολόγηση του ολοκληρωτισμού” δεν μας λέει τίποτα για το ποιους εννοεί και πως το έπραξαν. Αλλά και γενικότερα ο ΔΠ δεν παραθέτει στοιχεία και πηγές σε όσα ισχυρίζεται ή καταγγέλλει σαν να θεωρεί αυτονόητους τους ισχυρισμούς του. Ασφαλώς και ο Μαρξ δεν ήταν τέλειος, κάποιες διατυπώσεις του είναι αμφίσημες, κι ορισμένες προβλέψεις του διαψεύστηκαν. Αλλά αυτά θέλουν ανάλυση επιχειρημάτων, όχι γενικόλογες επικρίσεις για διολίσθηση στον οικονομικό ντετερμινισμό, ή για μη κατανόηση της δυναμικής του εθνικισμού, των μεσαίων στρωμάτων και της αποικιοκρατίας παραπέμποντας σε “μαρξιστές και μη μαρξιστές”. Συγγνώμη αλλά αυτά δεν είναι σοβαρά πράγματα και σίγουρα δεν βοηθούν αλλά συσκοτίζουν τον διάλογο για την συγκεκριμένη κριτική που ασκεί το βιβλίο.
- Τέλος, και σαν παράδειγμα, αξίζει να τονίσουμε πως στο θέμα του οικονομικού ντετερμινισμού έχει απαντήσει ξεκάθαρα ο Ένγκελς σε γράμμα του στον Γιόζεφ Μπλοχ τον Σεπτέμβριο του 1890: «Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας το τελικά καθοριστικό στοιχείο στην Ιστορία είναι η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής. Κάτι περισσότερο από αυτό ούτε ο Μαρξ ούτε εγώ ισχυριστήκαμε ποτέ.Ως εκ τούτου, αν κάποιος το διαστρεβλώσει αυτό λέγοντας ότι το οικονομικό στοιχείο είναι το μόνο καθοριστικό, μετατρέπει αυτήν την πρόταση σε μια χωρίς νόημα, αφηρημένη, παράλογη φράση. Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα διάφορα στοιχεία του εποικοδομήματος, οι πολιτικές μορφές της ταξικής πάλης και τα αποτελέσματά της… ασκούν επίσης την επιρροή τους στην πορεία των ιστορικών αγώνων και σε πολλές περιπτώσεις υπερισχύουν στον καθορισμό της μορφής τους». Φ.Ένγκελς… https://marxismos.com/200-xronia-engels/
Η κριτική που βασίζεται στην άγνοια ή ημιμάθεια είναι σαν μια άδεια ρητορική άσκηση – ανούσια, θορυβώδης συγχυτική. Η κριτική στον Μαρξ και τον μαρξισμό, στην σκέψη του οποίου βασίστηκε η ιστορία της Αριστεράς και των κινημάτων επί δύο αιώνες, εκτός από ερευνητική σοβαρότητα και ταπεινότητα απαιτεί και κάτι παραπάνω: την προηγούμενη μελέτη του έργου του και γνώση του μαρξισμού..
υγ: το άρθρο γράφτηκε προ διμήνου αλλά το δημοσιεύω με καθυστέρηση για λόγους αποκλιμάκωσης μιας πολιτικής αντιπαράθεσης που κινδύνευε να λάβει προσωπικό χαρακτήρα.
About Author
