Νοέ 22, 2025 – 10:11 Κώστας Καλλωνιάτης Η ΕΠΟΧΗ
Ο Λένιν κάποτε παρατήρησε ότι, στην παγκόσμια ιστορία, υπάρχουν δεκαετίες όπου δεν συμβαίνει τίποτα και εβδομάδες όπου συμβαίνουν δεκαετίες. Σε κρισιμότητα οι εβδομάδες που τώρα διανύουμε αναλογούν πράγματι σε δεκαετίες, καθώς η ανθρωπότητα βυθίζεται σταδιακά αλλά επιταχυνόμενα στην οικονομική ύφεση, τον προστατευτισμό, την ασύδοτη κερδοσκοπία, έχοντας ξεθάψει το τόμαχοκ του πολέμου κι εγκαταλείψει τον αγώνα κατά της περιβαλλοντικής καταστροφής.
Βεβαίως, η διεθνής οικονομία δείχνει εξωτερικά πιο ανθεκτική από ποτέ: τεχνολογική έκρηξη, απογειωμένα χρηματιστήρια, πλούτος άνευ προηγουμένου στα ανώτερα στρώματα. Κι όμως, κάτω από την επιφάνεια, συσσωρεύεται ένα εκρηκτικό μείγμα υπερχρέωσης, κοινωνικών ανισοτήτων και χρηματοπιστωτικής φούσκας που καθιστά την επόμενη κρίση σχεδόν αναπόφευκτη και βαθύτερη από το σοκ του 2008.
Το 2008 κατέρρευσε το οικοδόμημα της «χρηματοοικονομικοποιημένης» παγκοσμιοποίησης: δάνεια χωρίς αντίκρισμα, φούσκες ακινήτων, αλυσίδες χρέους που συντηρούσαν τεχνητά την κατανάλωση. Οι κεντρικές τράπεζες απάντησαν με μαζική ρευστότητα – τρισεκατομμύρια δολάρια και ευρώ – για να σωθούν οι τράπεζες και οι αγορές. Το αποτέλεσμα δεν ήταν εξυγίανση, αλλά αναπαραγωγή του ίδιου μοντέλου σε ακόμη πιο συγκεντρωμένη μορφή.
Η έξοδος από την κρίση του 2008 δεν έλυσε κανένα από τα δομικά προβλήματα του καπιταλισμού. Απλά τα μετάθεσε στο μέλλον διογκώνοντας τα. Γι’ αυτό και η νέα κρίση, η οποία ήδη ξεκίνησε με όρους αποπαγκοσμιοποίησης και οικονομικού ανταγωνισμού από την μία και γεωπολιτικών συγκρούσεων και πολέμων από την άλλη, τείνει να γίνει πολύ χειρότερη και καταστροφική.
Οι βασικότεροι λόγοι που η επόμενη παγκόσμια κρίση θα είναι βαθύτερη και πιο πολύπλευρη είναι:
1️. Η κερδοφορία του παραγωγικού κεφαλαίου υποχώρησε και παραμένει χαμηλή
Ήδη από το 2008, η κρίση δεν ήταν απλώς χρηματοπιστωτική αλλά κρίση υπερσυσσώρευσης: μη βρίσκοντας το κεφάλαιο αρκετά κερδοφόρες διεξόδους στην παραγωγή στράφηκε μαζικά στις χρηματιστηριακές αγορές για ταχύτερες και υψηλότερες αποδόσεις με συνέπεια τη δημιουργία χρηματοπιστωτικής φούσκας.
Η τάση πτώσης του ποσοστού του κέρδους ώθησε στην πιστωτική έκρηξη και τη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία.
Σήμερα 18 χρόνια μετά, καμία ουσιαστική αλλαγή δεν έχει επέλθει:
- Η κερδοφορία της παραγωγής είναι χαμηλότερη από το 2007 σε όλες τις ανεπτυγμένες οικονομίες.
- Η πραγματική παραγωγική επένδυση υποχωρεί, ενώ η χρηματιστικοποίηση διογκώνεται.
- Το κεφάλαιο στρέφεται σε κερδοσκοπικά πεδία (ΤΝ, crypto, real estate), που δεν αυξάνουν την κοινωνική παραγωγικότητα, αλλά συγκεντρώνουν τον πλούτο σε πολύ λίγα χέρια διογκώνοντας απελπιστικά τις ανισότητες.
Αυτό σημαίνει πως η κρίση που έρχεται δεν θα είναι απλώς «τραπεζική» αλλά κοινωνική, διαρθρωτική, κρίση του ίδιου του μοντέλου συσσώρευσης, κρίση γεωπολιτική και ολιστική.
2. Δεν αντιμετωπίστηκαν τα αίτια του 2008, απλώς «μετατέθηκε» η επίλυση τους
Ο λόγος που δεν επιλύθηκε η κρίση του 2008 οφείλεται στο ότι αντί να μειωθεί η μόχλευση αυξήθηκε χάρις στην πρωτοφανή επεκτατική νομισματική πολιτική των κεντρικών τραπεζών οι οποίες:
- διοχέτευσαν τρισεκατομμύρια μέσω ποσοτικής χαλάρωσης (QE),
- κράτησαν μηδενικά επιτόκια για πάνω από μια δεκαετία,
με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί νέα φούσκα σε μετοχές, ακίνητα, εταιρικά ομόλογα, τεχνολογία και private equity.
Έτσι, το σύστημα επέζησε με δανεικά και πλασματικό κεφάλαιο, χωρίς να υπάρξει αναδιάρθρωση παραγωγής ή αναδιανομή πλούτου.
3. Τώρα το χρέος είναι πολύ μεγαλύτερο
Σύμφωνα με το Institute of International Finance (IIF), το 2024 το παγκόσμιο χρέος ξεπέρασε τα 315 τρισ. δολάρια, πάνω από 330% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το 2008 ήταν περίπου 170 τρισ..
Η αύξηση αφορά όχι μόνο τα κράτη αλλά και τις επιχειρήσεις (ιδίως μη χρηματοπιστωτικές), τα νοικοκυριά, και κυρίως τη «σκιώδη τραπεζική» (non-bank financial intermediaries). Οι τελευταίες εκτιμήσεις δείχνουν ότι στις μεγάλες οικονομίες, περίπου το 30% και πλέον των εταιρειών έχουν τόσο μεγάλο χρέος που δεν έχουν αρκετά κέρδη για να εξυπηρετήσουν αυτό το χρέος.
Αυτό σημαίνει ότι οποιαδήποτε αύξηση επιτοκίων ή ύφεση μπορεί να πυροδοτήσει ντόμινο χρεοκοπιών πολύ ευρύτερο από το 2008. Βεβαίως, τα τελευταία χρόνια οι περισσότερες κεντρικές τράπεζες μείωσαν τα βραχυπρόθεσμα επιτόκια, τα επιτόκια δανεισμού για τις εταιρείες μειώθηκαν πολύ λιγότερο. Συγχρόνως, όμως, όλο και περισσότερο οι μεγάλες τράπεζες δεν δανείζουν απευθείας σε εταιρείες, ιδίως σε μικρότερες, αλλά παρέχουν «ρευστότητα» σε μη τραπεζικούς δανειστές επιχειρήσεων, στις λεγόμενες εταιρείες «ιδιωτικής πίστωσης» που είναι τμήμα της “σκιώδους τραπεζικής”.
4. Η σκιώδης τραπεζική είναι πλέον συστημική
Οι χρηματοπιστωτικές αγορές είναι μεγαλύτερες και πιο ασταθείς, καθώς η λεγόμενη σκιώδης τραπεζική το λεγόμενο shadow banking system — επενδυτικά κεφάλαια, hedge funds, ιδιωτική πίστωση, δομημένα προϊόντα εκτός ισολογισμών, private equity, παράγωγα — έχει φτάσει στο πρωτοφανές μέγεθος των 250 τρισ. δολαρίων (FSB, 2023). Το σύστημα ζει χάρη στη συνεχή δημιουργία φούσκας: σε μετοχές, ακίνητα, τεχνολογία, ακόμη και στα κρατικά ομόλογα.
Η σκιώδης τραπεζική δεν υπόκειται σε εποπτεία, δεν έχει πρόσβαση σε «τελευταίο δανειστή» (όπως η ΕΚΤ ή η Fed), αλλά είναι πλήρως διασυνδεδεμένη με τις κανονικές τράπεζες. Ενώ οι τράπεζες μετά την κρίση του 2008 υπάγονται σε ρυθμίσεις, η ιδιωτική πίστωση και η σκιώδης τραπεζική γενικότερα είναι ανεξέλεγκτη και συνεπώς εμφορείται από υψηλό ρίσκο. Από το 2010 ως σήμερα, η ιδιωτική πίστη τετραπλασιάστηκε ξεπερνώντας τα 2,2 τρις δολ διεθνώς και μαζί της διογκώθηκε και η μόχλευση (χρέος πάνω σε χρέος) με συνέπεια να μιλάμε για νέα φούσκα.
Αν, η μάλλον όταν καταρρεύσει, η μετάδοση στο τραπεζικό σύστημα θα είναι αστραπιαία και μέσω πολλαπλών καναλιών καθόσον θα πληγούν όλες οι αγορές περιουσιακών στοιχείων (μετοχές, ομόλογα, ακίνητα, παράγωγα). Η κρίση εμπιστοσύνης θα πλήξει τις επενδύσεις και θα οδηγήσει σε συρρίκνωση την πραγματική οικονομία διεθνώς.
Σημειώνεται πως τα αποθεματικά των αμερικανικών τραπεζών έχουν υποχωρήσει σε χαμηλό τετραετίας (2,4 τρις δολ), επίπεδο που θα μπορούσε να δοκιμάσει την ισχύ της ρευστότητας του τραπεζικού συστήματος. Την ίδια ώρα, ο χρηματιστηριακός δείκτης P/E (τιμή προς κέρδη) της αμερικανικής αγοράς S&P 500 είναι περίπου 27,9×. Σε σύγκριση με τον ιστορικό μέσο όρο (16×), είναι μία από τις πιο ακριβές περιόδους της τελευταίας 50ετίας υποδηλώνοντας την ύπαρξη φούσκας.
Ένα «σκάσιμο» της φούσκας της ιδιωτικής πίστης δεν θα μοιάζει με το 2008 — εφόσον δεν προκαλέσει χρηματοπιστωτικό ντόμινο, δεν θα κλιμακωθεί σε τραπεζικό κραχ με ουρές έξω από τις τράπεζες — αλλά με “κρίση σκιών”: κατάρρευση ρευστότητας, πτώση αποτιμήσεων και αλυσιδωτές ζημιές σε συνταξιοδοτικά ταμεία, funds και επιχειρήσεις.
Η βασική διαφορά είναι ότι σήμερα ο κίνδυνος είναι λιγότερο ορατός αλλά πιο διάχυτος — χωρίς θεσμικό μηχανισμό «διάσωσης».
5️. Οι γεωπολιτικές συγκρούσεις διαρρηγνύουν την παγκοσμιοποίηση
Η παγκοσμιοποίηση του 1990–2010 παρείχε ένα σταθερό περιβάλλον για τη διεθνή κυκλοφορία κεφαλαίου. Σήμερα όμως έχουμε:
- πολέμους (Ουκρανία, Μέση Ανατολή),
- εμπορικό κατακερματισμό (ΗΠΑ–Κίνα),
- τεχνολογικό προστατευτισμό (ΤΝ, chips, ενεργειακές αλυσίδες),
- και νομισματικό κατακερματισμό (BRICS, αποδολαριοποίηση).
Το αποτέλεσμα: αυξάνεται το κόστος παραγωγής, μειώνεται η κερδοφορία, αποσταθεροποιούνται οι κεφαλαιακές ροές, παρεμποδίζονται τα κανάλια τροφοδοσίας και η ομαλή λειτουργία των αλυσίδων παραγωγής με συνέπεια την στασιμότητα, την ύφεση και τη διολίσθηση στην κούρσα των εξοπλισμών και την πολεμική οικονομία. Η παγκόσμια οικονομία έχει αναχθεί στον πιο καλό αγωγό της κρίσης σήμερα.
6️. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) επιτείνει την κρίση
Η ραγδαία εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης υπόσχεται αύξηση παραγωγικότητας, αλλά στην πράξη εντείνει μια παλιά αντίφαση: την αντικατάσταση της ζωντανής εργασίας – της μόνης πηγής αξίας – από μηχανές και λογισμικά. Στις ΗΠΑ ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη κύμα απολύσεων εξαιτίας τόσο επιχειρηματικών χρεοκοπιών όσο και της εισαγωγής τεχνολογικών καινοτομιών (ΤΝ, ρομποτικής, δικτύων 5G κ.α.).
Το κεφάλαιο μειώνει το εργατικό κόστος, αλλά ταυτόχρονα περιορίζει τη δυνατότητα της κοινωνίας να καταναλώνει τα προϊόντα που παράγονται. Η τεχνολογία, έτσι, δεν απελευθερώνει, αλλά βαθαίνει τη δομική κρίση υπερπαραγωγής και ανισότητας. Κι αυτό όχι μόνο επειδή καταργεί μαζικά θέσεις εργασίας. Αλλά γιατί όπως έχει συμβεί ιστορικά, κάθε τεχνολογική επανάσταση συνοδεύεται από πόλεμο ή κρίση. Όχι τυχαία, λοιπόν, σήμερα το παγκόσμιο σκηνικό σκιάζεται από τον “τεχνολογικό ψυχρό πόλεμο” ΗΠΑ-Κίνας και τον ανταγωνισμό για επικυριαρχία στην ΝΑ Ασία και τον Ειρηνικό όπου έχει μετατεθεί το ειδικό κέντρο βάρους της παγκόσμιας οικονομίας.
Ταυτόχρονα, η ΤΝ πυροδοτεί νέες φούσκες σε μετοχές τεχνολογίας, venture capital, υποσχέσεις για «αλγοριθμικά» κέρδη. Η χρηματοδότηση των καινοτομιών αυτών βασίζεται όχι σε πραγματικά έσοδα, αλλά σε προσδοκίες και κερδοσκοπία όπως ακριβώς πριν το 2008.
7. Η απογείωση των ανισοτήτων “ακυρώνει” την αστική δημοκρατία
Η κρίση του 2008 προκάλεσε την άνοδο των ανισοτήτων, την απαξίωση της εργασίας και τη γενικευμένη ανασφάλεια. Από τότε, το 1% του πλανήτη αύξησε τον πλούτο του πάνω από 80%, ενώ η μεσαία τάξη συμπιέζεται.
52 τρισεκ. δολάρια ο καθαρός πλούτος του 1% ή μόλις 1,3 εκατομμυρίων αμερικάνικων νοικοκυριών, έναντι 4 τρισεκ. του κατώτερου 50% ή 66 εκατομμυρίων νοικοκυριών. Με τέτοιες ανισότητες μόνο με την καταστολή της εθνοφρουράς στις πόλεις μπορεί να κυβερνήσει ο Τραμπ, αλλά για πόσο ακόμη ; Ναι, οι ανισότητες έχουν αυξηθεί σε ΗΠΑ και ΕΕ διαχρονικά. Αυτό μαρτυρούν εκθέσεις του ΟΟΣΑ (έκθεση “Society at a Glance”), της Eurofound και της EAPN (“Poverty Watch 2024”) σύμφωνα με την οποία σε 1/3 των κρατών-μελών της ΕΕ, η ανισότητα εισοδήματος επιδεινώθηκε τα τελευταία χρόνια (eapn.eu). Στην ΕΕ η ανισότητα αυξάνει, αλλά με πιο “διστακτικό” ρυθμό σε σχέση με τις ΗΠΑ.
Η αύξηση είναι πιο εμφανής στην κατανομή του πλούτου παρά στο εισόδημα, και μολονότι διαφέρει ανά χώρα, έχει την τάση να περιθωριοποιεί, να απογοητεύει, να πολώνει και να προκαλεί ακραίες αντιδράσεις κατά της σταθερότητας του πολιτικού συστήματος (βλ άνοδο ακροδεξιών μορφωμάτων) καθώς συνοδεύεται από κύμα ακρίβειας και αύξηση του κόστους ζωής. Η απάντηση του καπιταλισμού σε αυτά τα φαινόμενα είναι ο αυταρχισμός, η καταστολή και η στρατιωτικοποίηση της οικονομίας σε βάρος του κράτους πρόνοιας και της κοινωνικής συνοχής και ειρήνης.
Σε αυτό το κοινωνικό πλαίσιο, μια νέα κρίση δεν θα εκδηλωθεί μόνο ως χρηματοπιστωτικό και παραγωγικό φαινόμενο αλλά και ως κρίση δημοκρατίας και νομιμοποίησης.
8. Οικολογικό και γεωπολιτικό υπόβαθρο
Η παγκόσμια οικονομία κινείται πια σε περιβάλλον γενικευμένης αστάθειας.
Στους παράγοντες κλιμάκωσης της κρίσης που αναφέρθηκαν θα πρέπει να προστεθεί η σοβαρή επιδείνωση της κλιματικής και περιβαλλοντικής κρίσης εξαιτίας (α) της εγκατάλειψης από τον Τραμπ της συνθήκης για την προστασία του κλίματος και της επιστροφής στην γεωπολιτική των υδρογονανθράκων και των εξορύξεων και (β) της γενικευμένης στροφής στους εξοπλισμούς και την πολεμική οικονομία σε βάρος του περιβάλλοντος και της πράσινης μετάβασης.
Η κλιματική κατάρρευση, οι γεωπολιτικές εντάσεις (ΗΠΑ–Κίνα, Ουκρανία–Ρωσία, Μέση Ανατολή) και οι κρίσεις στην ενέργεια και στα τρόφιμα τροφοδοτούν έναν φαύλο κύκλο ανασφάλειας και στρατιωτικοποίησης. Οι δαπάνες για εξοπλισμούς και πόλεμο αυξάνονται ενώ οι κοινωνικές και πράσινες επενδύσεις περικόπτονται, μια κλασική συνταγή για βαθύτερη ύφεση.
9. Μπροστά στην τέλεια καταιγίδα
Η κρίση που έρχεται θα είναι χειρότερη επειδή συνδυάζει, υπερχρέωση, χρηματοπιστωτικές φούσκες, χαμηλή κερδοφορία, γεωπολιτικές συγκρούσεις, τεχνολογικό εκτοπισμό εργασίας.
Ο χώρος για νέες διασώσεις από τις κεντρικές τράπεζες είναι περιορισμένος. Η επόμενη κρίση δεν θα βρει το οπλοστάσιο των τραπεζών γεμάτο, αλλά εξαντλημένο.
Η κρίση του 2008 εμφανίστηκε ως κρίση των τραπεζών και του δημοσίου χρέους. Όμως, αυτή που έρχεται θα είναι ολιστική, συστημική και καταστροφική.
Η επόμενη κρίση δεν θα προκύψει από «κακή διαχείριση», αλλά από τη δομή του ίδιου του συστήματος που απαιτεί αέναη ανάπτυξη σε έναν πεπερασμένο πλανήτη και στηρίζει την κατανάλωση στο χρέος. Η λύση, επομένως, δεν μπορεί να είναι άλλη μια δόση «δημοσιονομικής πειθαρχίας» ή/και στρατιωτικού κεϋνσιανισμού.
Χρειάζεται ριζική αναδιανομή πλούτου, κοινωνικό έλεγχο των στρατηγικών τομέων (ενέργεια, χρηματοπιστωτικό σύστημα, τεχνολογία), και ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης που θα συνδέει την παραγωγή με τις κοινωνικές ανάγκες και όχι με την απόδοση του κεφαλαίου.
Μέχρι τότε, το ερώτημα δεν είναι αν θα υπάρξει νέα κρίση, αλλά πότε και ποιοι θα πληρώσουν ξανά το τίμημα.
About Author
