ΘΕΜΕΛΙΩΤΕΣ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ. Βέρα Ζασούλιτς: μια μορφή καθαρή σαν κρύσταλλο

Η Βέρα Ζασούλιτς υπήρξε μια από τις ισχυρές γυναικείες προσωπικότητες του ρωσικού και ευρωπαϊκού σοσιαλισμού. Τάκης Μαστρογιαννόπουλος

Η Ζασούλιτς συμμετείχε ενεργά στην «Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας» η οποία υπήρξε μια από τις πρώτες πολιτικές οργανώσεις στην τσαρική Ρωσία. Ο Λένιν έλεγε ότι η Ζασούλιτς ήταν «μια μορφή καθαρή σαν κρύσταλλο» και ο Σ. Στέπνιακ ότι ήταν «η γυναίκα της στιγμής, η γυναίκα με μιαν αποστολή».

Η Βέρα Ιβάνοβνα Ζασούλιτς (Vera Ivanovna Zasulich 1849-1919) καταγόταν από μια όχι εύπορη οικογένεια ευγενών του κυβερνείου του Σμόλενσκ. Σε ηλικία μόλις 3 ετών έμεινε ορφανή από πατέρα και η μητέρα της την έστειλε, μαζί με δύο αδελφές της, σε μια πλούσια συγγενική της οικογένεια γαιοκτημόνων, στο Μπιακόλοβο.

Την περίοδο 1866-67 η νεαρή Βέρα φοίτησε σε ένα οικοτροφείο της Μόσχας. Πνεύμα ανήσυχο ήλθε σε επαφή με το έργο του Τσερνισέφσκι, του Χέρτσεν, του Λαβρόφ και του Τζον Στιούαρτ Μιλλ. Ο Jay Bergman, αναφερόμενος στις εμπειρίες της Βέρας Ζασούλιτς από την παραμονή της στη Μόσχα την περίοδο αυτή σημειώνει στη βιογραφία της ότι για πρώτη φορά ήρθε σε επαφή «με τον ωφελιμισμό, το θετικισμό, το σοσιαλισμό και άλλες ευρωπαϊκές ιδεολογίες του καιρού. Και για πρώτη φορά άρχισε να βλέπει την πιθανότητα να πραγματοποιήσει μέσα από την επαναστατική δράση τις ασαφείς ιδέες της του ηρωισμού και του αγώνα» [1]

Στα 1867 η Βέρα Ζασούλιτς αποφοίτησε από το οικοτροφείο, και μη θέλοντας να εργαστεί ως γκουβερνάντα, μετακόμισε στο Σέρπουχοφ, κοντά στη Μόσχα, όπου εργάσθηκε ως γραφέας δικαστηρίου. Τον επόμενο χρόνο εγκαταστάθηκε στην Πετρούπολη όπου αρχικά εργάσθηκε σε ραφείο, στη συνέχεια βρήκε δουλειά σε ένα βιβλιοδετείο. Εργάσθηκε επίσης σε ένα νυχτερινό σχολείο όπου μάθαινε τους αγράμματους εργάτες να διαβάζουν και να γράφουν.

Δράση ατομικής τρομοκρατίας

Στην τσαρική πρωτεύουσα η νεαρή Βέρα συνδέθηκε με τους επαναστατικούς κύκλους των λαϊκιστών-ναρότνικων οι οποίοι ήταν ένα κίνημα επηρεασμένο από τις ιακωβίνικες, λαϊκίστικες αντιλήψεις, οι ρίζες του οποίου βρίσκονταν στον έντονο αγροτικό χαραχτήρα του πληθυσμού της αχανούς τσαρικής αυτοκρατορίας. Η ίδια έγραψε αργότερα, στα 1883, για εκείνη την περίοδο της ζωής της ότι «Παρόλο που θεωρούσα τον εαυτό μου σοσιαλίστρια από τα 17 μου χρόνια, στην πραγματικότητα, μόλις πριν λίγο έγινα στα αλήθεια σοσιαλίστρια. Ήμουν επαναστάτρια, μια εποχή ήμουν οπαδός των ναρότνικων και πάντοτε μεγάλη σκεπτικίστρια. Τις συζητήσεις για το “μελλοντικό σύστημα” τις έβρισκα αστείες και σε μεγάλο βαθμό ανιαρές (…) Παρόλα αυτά θεωρούσα πάντοτε επιτυχία μου να βρίσκομαι ανάμεσα σε επαναστάτες, ήμουν έτοιμη για κάθε τι το επαναστατικά επικίνδυνο, όσο πιο επικίνδυνο τόσο το καλύτερο. Η ποίηση της επανάστασης: να βρίσκεσαι στο “στρατόπεδο αυτών που σκοτώνονται”, η αυτοθυσία, η προσωπική αδιαφορία προς τα υλικά αγαθά και η αηδία για το κυνήγι τους άδικα μέσα από τις μη εργαζόμενες τάξεις, αυτά, ακριβώς, με τραβούσαν στην επανάσταση».

Δεν άργησε να θεωρηθεί ύποπτη συμμετοχής στην υπόθεση Νετσάγιεφ. Ο Νετσάγιεφ, ένας αναρχικός, στενός συνεργάτης για ένα σύντομο διάστημα του Μπακούνιν, εμφανιζόμενος ως εκπρόσωπος της Διεθνούς, είχε πείσει πολλά νεαρά στελέχη να δράσουν «δυναμικά». Η Βέρα Ζασούλιτς ήλθε σε επαφή με τον Νετσάγιεφ ο οποίος επιχείρησε να τη στρατολογήσει στην ομάδα του. Η ίδια ανέφερε αργότερα ότι «Ο Νετσάγιεφ άρχισε να μου λέει τα σχέδια του για το ξέσπασμα της επανάστασης στη Ρωσία στο κοντινό μέλλον. Αισθάνθηκα τρομακτικά (…) Δεν μπορούσα να φανταστώ μεγαλύτερη ευχαρίστηση από το να υπηρετώ την επανάσταση».

Ο Σεργκέι Νετσάγιεφ

Με την κατηγορία ότι διακινούσε την παράνομη αλληλογραφία του Νετσάγιεφ η Ζασούλιτς συνελήφθη, στα τέλη Απριλίου του 1869, από την αστυνομία και χωρίς δίκη φυλακίστηκε, στις αρχές του 1870, στο φοβερό φρούριο Πέτρου και Παύλου. Μετά την αποφυλάκιση της, τον Μάρτιο του 1871, εξορίστηκε αρχικά στην Κρέστσι στην επαρχία Νόβγκοροντ. Στη συνέχεια, τον Δεκέμβριο του 1873, της επέτρεψαν να διαμείνει, υπό αστυνομική επιτήρηση, στο Χάρκοβο. Τον Σεπτέμβριο του 1875 απέκτησε την πλήρη ελευθερία της και κατέφυγε στο Κίεβο όπου και απέκτησε σχέσεις με την Μαρία Κολένκινα, τον Λεβ Ντέϊτς, με τον οποίο απέκτησε ερωτικές σχέσεις, και τους Φρολένκο, Στεφάνοβιτς, Κοβαλένσκαγια και άλλους της παράνομης οργάνωσης «Επαναστάτες του Νότου» (Iuzhnye Buntari). Η συμμετοχή της στο επαναστατικό κίνημα την υποχρέωσε να περάσει στην παρανομία.

Στα 1877 επέστρεψε στην Πετρούπολη. Τον Ιανουάριο του 1878 πυροβόλησε τον επικεφαλής της αστυνομίας της Πετρούπολης Τρέποφ επειδή με διαταγή του είχε μαστιγωθεί ο φυλακισμένος αγωνιστής Μπογκολιούμποφ. Η ίδια εξήγησε την πράξη της ως εξής: «Είναι εκδίκηση για την κακοποίηση του φοιτητή Μπογκολιούμποφ». Ο Κροπότκιν, σημείωσε, αργότερα στις αναμνήσεις του, ότι η Βέρα Ζασούλιτς ήταν ένα νέο κορίτσι που «πήρε ένα ρεβόλβερ, πήγε στον επικεφαλής της αστυνομίας και τον πυροβόλησε. Ο Τρέποφ μόνο τραυματίστηκε. Ο Αλέξανδρος ΙΙ πήγε να δει το ηρωικό αυτό κορίτσι, που πρέπει να τον εντυπωσίασε με το εξαιρετικά όμορφο πρόσωπο και τη σεμνότητα της».[2]

Σκίτσo για τον πυροβολισμό της Ζασούλιτς κατά του Τρέποφ

Η Β. Ζασούλιτς συνέληφθη και πέρασε από δίκη τον Μάρτιο του ίδιου χρόνου. Η δίκη αποδείχθηκε μπούμερανγκ για το τσαρικό καθεστώς, Το ορκωτό δικαστήριο αθώωσε τη Ζασούλιτς, ετυμηγορία που προκάλεσε ενθουσιασμό στην κοινή γνώμη. Όπως αναφέρει και ο Τ. Κλιφ η Β. Ζασούλιτς «Τον Ιανουάριο του 1878, όντας μια νεαρή γυναίκα 29 μόνο χρονών, είχε πυροβολήσει τον στρατηγό Τρέποφ, τον επικεφαλής της χωροφυλακής της Πετρούπολης, ως ένδειξη διαμαρτυρίας για την κακομεταχείριση ενός πολιτικού κρατουμένου. Στη δίκη αποκαλύφθηκαν φρικτές αστυνομικές κτηνωδίες. Οι ένορκοι σοκαρίστηκαν τόσο πολύ από τις αποκαλύψεις και τόσο εντυπωσιάστηκαν από την κατηγορουμένη που τελικά την αθώωσαν. Όταν η αστυνομία προσπάθησε να τη συλλάβει έξω από το δικαστήριο ένα φιλικό πλήθος τη διέσωσε και τη βοήθησε να δραπετεύσει».[3]

Μετά την αθώωση και τη διαφυγή της εγκατέλειψε προσωρινά τη Ρωσία. Επέστρεψε, όμως, και στα 1879 και παρά το γεγονός ότι μόλις πρόσφατα είχε αποπειραθεί να δολοφονήσει τον αστυνομικό διευθυντή προσχώρησε, μετά τη διάσπαση τον ίδιο χρόνο της οργάνωσης «Γη και Ελευθερία», όχι στη «Ναρότναγια Βόλια» η οποία είχε υιοθετήσει την πολιτική της ατομικής τρομοκρατίας, αλλά στην «Τσέρνι Περεντέλ» που είχε προσανατολιστεί στην πολιτική δράση, και όπως πάντα έπεσε με τα μούτρα στη δουλειά.

Το έντυπο της Τσέρνι Περεντέλ

Στα 1880, και μετά την ανακάλυψη του τυπογραφείου της οργάνωσης, υποχρεώθηκε, μαζί με τον Πλεχάνοφ τον Ντέϊτς, να εγκαταλείψει τη Ρωσία.

Η Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας

Μετά τη φυγή τους και οι τρεις συναντήθηκαν στη Ζυρίχη ενώ, ύστερα από λίγο καιρό, ή «Τσέρνι Περεντέλ», ιδιαίτερα μετά τη φυγή και του Π. Αξελρόντ, σταμάτησε, ουσιαστικά, την πολιτική της δράση. Στα 1883, από κοινού με τους Πλεχάνοφ, Αξελρόντ, Ντέϊτς και Ιγκνάτοφ, συγκρότησαν την «Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας», που αν και ολιγομελής είχε μια σημαντική συμβολή, ιδεολογική και πολιτική, στη συγκρότηση του πρώτου οργανωμένου σοσιαλιστικού κινήματος στη Ρωσία. Ο Λένιν, αναφερόμενος στη σύνδεση του μαρξισμού με το μαζικό εργατικό κίνημα, εκτίμησε πολύ αργότερα, σε ένα άρθρο του στην Πουτ Πράβντι (Δρόμος της Αλήθειας) ότι «Ως το 1894-95 δεν υπήρχε τέτοια σύνδεση. Η Ομάδα Απελευθέρωσης της Εργασίας έβαλε μόνο το θεωρητικό θεμέλιο της σοσιαλδημοκρατίας και έκανε το πρώτο βήμα προς το εργατικό κίνημα».[4]

Τα στελέχη της Ομάδας για την Απελευθέρωση της Εργασίας

Η Βέρα Ιβάνοβνα διατηρούσε αυτή την περίοδο, ως εκπρόσωπος της Ομάδας, αλληλογραφία με τον Ένγκελς ο οποίος δεν είχε διστάσει να τη χαρακτηρίσει «ηρωική». Μετέφρασε έργα του Μαρξ και του Ένγκελς, όπως την Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, την Εξέλιξη του σοσιαλισμού από την ουτοπία στην επιστήμη κλπ. Ο ίδιος ο Ένγκελς, που γνώριζε τη ρωσική γλώσσα, είχε σε εκτίμηση τις μεταφράσεις της. Όπως της έγραψε τον Μάρτιο του 1884 «Είναι αυτονόητο ότι με ευχαρίστηση θέτω στη διάθεση σας όλο το υλικό που μπορεί να σας είναι χρήσιμο. Τη μετάφραση της δικής μου μπροσούρας τη βρίσκω εξαιρετική. Τι όμορφη που είναι η ρωσική γλώσσα!».

Από το 1888 άρχισε τη συνεργασία της με τη συλλογή που εξέδιδε ο Πλεχάνοφ υπό τον τίτλο Σοσιαλδημοκράτης. Όταν κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση της συλλογής η Βέρα Ζασούλιτς έστειλε δύο αντίτυπα στον Ένγκελς και τον Κραβτσίνσκι στο Λονδίνο.

Τον Αύγουστο του 1893 έλαβε μέρος, ως προσκεκλημένη, στο 3ο συνέδριο της Διεθνούς το οποίο συνήλθε στη Ζυρίχη. Μετά το συνέδριο ο Πλεχάνοφ της γνώρισε τον Ένγκελς. Όπως, με χαρά, έγραψε αργότερα στον Λέβ Ντέϊτς, περιγράφοντας τη συνάντηση της με τον Ένγκελς «Μας επισκέφθηκε εμένα και τον Πάβελ [Αξελρόντ] τρεις φορές. Είναι ένας πέρα για πέρα απλός, γλυκομίλητος γέρος. Παρόλο που έχω κάποια φοβία με τους άγνωστους ανθρώπους, με αυτόν συνήθισα αμέσως».

Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε στην Πετρούπολη τη μονογραφία Βολταίρος η ζωή του και το λογοτεχνικό του έργο.

Το καλοκαίρι του 1894 η Β. Ζασούλιτς πήγε, όπως και ο Πλεχάνοφ, στο Λονδίνο. Κατά την παραμονή της στη βρετανική πρωτεύουσα ανέπτυξε σχέσεις με τον Ένγκελς, την Ελεάνορ Μαρξ-Έβελινγκ κλπ. Ήταν, μάλιστα, τακτική επισκέπτρια στο σπίτι του Ένγκελς. Ο Εντ. Έβελινγκ ανέφερε αργότερα ότι η «Βέρα Ζασούλιτς συγκαταλεγόταν στους τακτικούς επισκέπτες από τότε που έφθασε στην Αγγλία, δεν χρειαζόταν ιδιαίτερη πρόσκληση».[5]

Την περίοδο αυτή η «Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας» συγκρότησε, με πρωτοβουλία της, στα 1894, την «Ένωση των Ρώσων Σοσιαλδημοκρατών του εξωτερικού», στην οποία συμμετείχαν πολλοί Ρώσοι σοσιαλιστές που ζούσαν στην Ελβετία, και στην οποία η Ομάδα μεταβίβασε το τυπογραφείο και τα οικονομικά της. Η Ένωση είχε ως στόχο να παρέχει «κάθε δυνατή υποστήριξη στη σοσιαλδημοκρατική κίνηση που αρχίζει να αναπτύσσεται στους κόλπους του προλεταριάτου». Πολύ σύντομα, όμως, εμφανίσθηκε μέσα στη Ένωση η τάση των λεγόμενων «οικονομιστών», με βασικούς εκπροσώπους την Κούσκοβα (Yekaterina Dmitriyevna Kuskova 1869–1958), τον Γκρίσιν, τον Ταχάρεφ κλπ. Στα 1899 η τάση αυτή κυκλοφόρησε το ντοκουμέντο «Credo» (Κρέντο), το οποίο είχε συντάξει η Κούσκοβα, και το οποίο υποστήριζε τις ιδέες του Μπερνστάϊν.

Την ίδια χρονιά συνήλθε το 1ο συνέδριο της «Ένωσης των Ρώσων Σοσιαλδημοκρατών του Εξωτερικού». Στο συνέδριο αυτό εμφανίσθηκαν σοβαρές διαφορές ανάμεσα στους «παλιούς» μαρξιστές και τους «νέους» που εκπροσωπούσαν οι «οικονομιστές» οι οποίοι αποτελούσαν και την πλειοψηφία. Η Β. Ζασούλιτς κράτησε στο συνέδριο αυτό μια συμβιβαστική τακτική απέναντι στους οικονομιστές. Πολιτική στάση που την έφερε σε σύγκρουση με τον απόντα από το συνέδριο Πλεχάνοφ, ο οποίος έφθασε στο σημείο, εξαιτίας αυτού του γεγονότος, να διακόψει προσωρινά ακόμα και την αλληλογραφία μαζί της! Οι Μ. Ιοβτσούκ και Ι. Κουρμπάτοβα αναφέρουν ότι στο 1ο συνέδριο της Ένωσης του εξωτερικού «Ο Πλεχάνοφ δεν μπόρεσε να πάρει μέρος, γιατί είχε αρρωστήσει βαριά και ο Αξελρόντ και η Ζασούλιτς δεν αντιμετώπισαν όπως έπρεπε τους “οικονομιστές (…) Η Ζασούλιτς είχε τη γνώμη ότι έπρεπε να δοθεί στους “νεαρούς” το δικαίωμα του ελέγχου των εκλαϊκευμένων φυλλαδίων για τους εργάτες. Ο Πλεχάνοφ παρατηρούσε ότι αυτό θα έδινε τη δυνατότητα στους οπορτουνιστές “να γεμίσουν με σκουπίδια” τα κεφάλια των συνειδητών προλεταρίων της Ρωσίας και ότι αυτοί, τα μέλη της oμάδας για την Απελευθέρωση της Εργασίας, δεν έχουν το δικαίωμα να δείξουν μια τέτοια ανοχή. Μαθαίνοντας την συμβιβαστική θέση της Ζασούλιτς ο Πλεχάνοφ έπαψε να της γράφει. Έπειτα από λίγο τον ειδοποίησε ο Άξελροντ ότι η Βέρα Ιβάνοβνα είναι άρρωστη, έχει ταχυκαρδίες, πυρετό και αδυναμία (…) Μόλις πήρε το γράμμα του Αξελρόντ, ο Πλεχάνοφ έγραψε στη Βέρα και την παρακάλεσε να έρθει στη Γενεύη» [6]

Την ίδια χρονιά η Ζασούλιτς κυκλοφόρησε, με το ψευδώνυμο «Ν. Καρέλιν», στην Πετρούπολη τη μελέτη Ζαν-Ζακ Ρουσώ. Προσπάθεια χαρακτηρισμού των κοινωνικών ιδεών, βιβλίο που έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στο Λένιν που το διάβασε στην εξορία. Όπως έγραψε και σε μια επιστολή του στον Πότρεσοφ «Το βιβλίο του Καρέλιν το είχα προμηθευτεί και το διάβασα, πριν το πάρω από εσάς. Μου άρεσε πολύ». Τον επόμενο χρόνο η Ζασούλιτς κυκλοφόρησε στη Γενεύη το βιβλίο Δοκίμιο ιστορίας της παγκόσμιας κοινωνίας των εργατών που στην ουσία ήταν ένα μέρος από το χειρόγραφο της για την ιστορία της 1ης Διεθνούς.

Τον Νοέμβριο του 1899 η Βέρα Ιβάνοβνα Ζασούλιτς, αυτή η βαθιά ρωσική ψυχή, επέστρεψε παράνομα στη Ρωσία. Η Ν. Κρούπσκαγια, η γυναίκα του Λένιν που τη γνώρισε από κοντά, έγραψε αργότερα στις αναμνήσεις της ότι «Η Βέρα Ιβάνοβνα νοσταλγούσε φοβερά τη Ρωσία. Το 1899, μου φαίνεται, πήγε παράνομα στη Ρωσία, όχι για δουλειά, αλλά έτσι “να δει έστω το μουζίκο, τι λογής έγινε η μύτη του”…».[7]

Στην Πετρούπολη η Ζασούλιτς συνάντησε την Αλεξάνδρα Καλμίκοβα, πλούσια εκδότρια, ιδιοκτήτρια ενός γνωστού βιβλιοπωλείου που χρηματοδοτούσε τις σοσιαλιστικές εκδόσεις. Ήλθε, επίσης, σε επαφή με τον Λένιν, που μόλις είχε επιστρέψει από την εξορία και τον Πότρεσοφ και συζήτησαν για την έκδοση στο εξωτερικό μιας μαρξιστικής εφημερίδας. Σύντομα, ωστόσο, η Ζασούλιτς υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει, για μια ακόμα φορά, τη Ρωσία. Αρχικά πήγε στη Στοκχόλμη, αλλά στη συνέχεια επέστρεψε στην Ελβετία.

Τον Απρίλιο του 1900 συνήλθε το 2o συνέδριο της «Ένωσης των Ρώσων Σοσιαλδημοκρατών του Εξωτερικού». Στο συνέδριο αυτό η Ένωση διασπάστηκε ανάμεσα στους μαρξιστές και τους οικονομιστές. Η Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας αποχώρησε από την ένωση και συνενώθηκε με μια άλλη επαναστατική οργάνωση, τον «Σοσιαλδημοκράτη». Η νέα οργάνωση κυκλοφόρησε, τον Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου, την δεύτερη έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου με πρόλογο Πλεχάνoφ.

Στην Ισκρα

Στα 1900 η Β. Ζασούλιτς συμμετείχε, επίσης, μαζί με τον Πλεχάνoφ και τον Αξελρόντ, εκπροσωπώντας την Ομάδα για την Απελευθέρωση της Εργασίας, στη συνταχτική επιτροπή της εφημερίδας Ίσκρα και του περιοδικού Ζαριά στην οποία συμμετείχαν επίσης ο Λένιν, ο Μάρτοφ και ο Πότρεσοφ.

Η Ν. Κρούπσκαγια ανέφερε ότι εκείνη την περίοδο ο Λένιν είχε «μια ιδιαίτερη αγάπη» για τη Β. Ζασούλιτς. «…”Να τώρα θα δεις την Βέρα Ιβάνοβνα -μούπε το πρώτο βράδυ της άφιξης μου στο Μόναχο- είναι ένας εξαιρετικά τίμιος άνθρωπος”. Μάλιστα, αυτό ήταν αλήθεια. Η Βέρα Ιβάνοβνα ήταν η μόνη από την ομάδα “Απελευθέρωση της Εργασίας” που προσχώρησε στην Ίσκρα. Ζούσε μαζί μας στο Μόναχο και στο Λονδίνο, ζούσε τη ζωή της σύνταξης της Ίσκρα, τις χαρές και τις πίκρες της, ζούσε με τα νέα από τη Ρωσία. “Α, η Ίσκρα γίνεται σπουδαία” έλεγε αστειευόμενη η Βέρα Ιβάνοβνα (…) Ζούσε πολύ απλά και λιτά, ντυνόταν ατημέλητα, κάπνιζε συνεχώς, στο δωμάτιο βασίλευε απίθανη ακαταστασία (…) Όταν η Βέρα Ιβάνοβνα έγραφε, κλειδωνόταν στο δωμάτιο της και για φαί της αρκούσε μόνον ένας βαρύς καφές».[8]

Στα 1903 η Β. Ζασούλιτς έλαβε μέρος στο περίφημο 2o συνέδριο του κόμματος στο οποίο η ρωσική σοσιαλδημοκρατία, με αφορμή το άρθρο 1 του καταστατικού που καθόριζε το δικαίωμα του μέλους, διασπάστηκε. Στο συνέδριο η Ζασούλιτς υποστήριξε, μαζί με τους Αξελρόντ και Πότρεσοφ, τη θέση του Γιούλι Μάρτοφ. Αργότερα, μάλιστα, σε ένα άρθρο της στην Ίσκρα, στις 25 Ιουλίου του 1904, υποστήριξε ότι οι ιδέες που είχε ο Λένιν για το κόμμα ήταν ανάλογες με τις απόψεις που είχε ο Λουδοβίκος ο 14ος για το κράτος.!

Συμμετοχή στο κόμμα των μενσεβίκων

Στο συνέδριο, με το οποίο το κόμμα διασπάστηκε στις τάσεις των μπολσεβίκων και των μενσεβίκων, η Β. Ζασούλιτς διαφώνησε με τις αντιλήψεις του Λένιν και υιοθέτησε τις απόψεις του Μάρτοφ. Ωστόσο, αυτό που της στοίχησε ήταν η μη συμμετοχή της, έπειτα από πρόταση του Λένιν, στη νέα συνταχτική επιτροπή της Ίσκρα. Στη συνέχεια, όμως, και μετά την αλλαγή προσανατολισμού του Πλεχάνοφ, ο οποίος εγκατέλειψε τους μπολσεβίκους και τάχθηκε με τους μενσεβίκους, ο Λένιν εγκατέλειψε, τον Οκτώβριο του 1903, τη συντακτική ομάδα της Ίσκρα όταν ο Πλεχάνοφ προσκάλεσε στη σύνταξη τους Μάρτοφ, Ζασούλιτς, Αξελρόντ και Πότρεσοφ. Η Ζασούλιτς αποδέχτηκε την πρόταση του Πλεχάνοφ και συμμετείχε στη σύνταξη της Ίσκρα, την οποία, από το τεύχος 52 και μετά, εξέδιδαν πλέον οι μενσεβίκοι.

Στα 1905 η Βέρα Ζασούλιτς επέστρεψε για μια ακόμα φορά στη Ρωσία μέσα στον κυκλώνα της πρώτης επανάστασης. Όπως έγραψε, τότε, και στον Πλεχάνοφ, άρρωστο στη Γενεύη «Σας λυπάμαι, βέβαια, γιατί δεν είδατε “μέρες ελευθερίας” όχι στη σκηνή αλλά εκ του φυσικού».

Η ρωσική επανάσταση του 1905

Τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν την ήττα της επανάστασης του 1905 η Β. Ζασούλιτς ακολούθησε την τάση των μενσεβίκων. Όπως ήταν φυσικό διαφώνησε με τον μέντορα της τον Πλεχάνοφ ο οποίος αυτή την περίοδο είχε ταχθεί με τους μπολσεβίκους ενάντια στους «διαλυτές». Στις 11 Μαΐου του 1913 έγραφε στον Λ. Ντέϊτς «Και ο Ζωρζ; Ω, πως ασχημονεί στην Πράβντα. Τα μαλλιά της κεφαλής μου σηκώνονται». Στην ουσία μετά την ήττα της επανάσταση διέμενε τα καλοκαίρια στην επαρχία της Τούλα, όπου στα 1909 έγραψε και τις αναμνήσεις της, και τον χειμώνα στην Αγία Πετρούπολη. Ο Bergman αναφέρει ότι «Σχεδόν αμέσως μετά την επιστροφή της στη Ρωσία αγόρασε το μισό μιας ντεσατίνας γης (περίπου πέντε στρέμματα) στην επαρχία της Τούλα, όπου σε μια αγροικία, έγραψε τις αναμνήσεις της στα 1909. Τους χειμώνες τους περνούσε στην Αγία Πετρούπολη βοηθώντας σε έργα τέτοια όπως η έκδοση Η φιλολογική κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς, μια συλλογή από επιστολές τους, δοκίμια και απομνημονεύματα» [9]

Την περίοδο αυτή υποστήριζε τις παραδοσιακές απόψεις της τάσης των μενσεβίκων για τον χαρακτήρα τόσο της σοσιαλδημοκρατίας όσο και της κοινωνικής αλλαγής. Ο Λένιν, μάλιστα, απαντώντας σ’ ένα άρθρο το οποίο η Ζασούλιτς δημοσίευσε τον Ιούλιο του 1913 στην εφημερίδα Ζιβάγια Ζιζν (Ζωντανή Ζωή), την κατηγόρησε ότι οι απόψεις της για το παράνομο κόμμα κατέληγαν να είναι ανάλογες αυτών που επιζητούσαν τη διάλυση του κόμματος. Ο Λένιν στο άρθρο αυτό με το τίτλο «Πως η Βέρα Ζασούλιτς χαντακώνει το λικβινταρισμό» υποστήριξε ότι «η φιλολογία [των λικβινταριστών] και το άρθρο της Β. Ζασούλιτς θα μείνουν στοιχείο σύγχυσης των άστατων διανοουμένων που έφυγαν από το κόμμα παρασυρμένοι από τον αντεπαναστατικό χείμαρρο της αποθάρρυνσης, της δυσπιστίας και του μικροαστισμού και σέρνονται στην ουρά των φιλελευθέρων».[10]

Με το ξέσπασμα του πρώτου παγκοσμίου πολέμου η Β. Ζασούλιτς υιοθέτησε μια θέση αντίστοιχη με αυτή του Πλεχάνοφ. Τον Δεκέμβριο του 1914, σε μια επιστολή που έγραψε από την Πετρούπολη στον Λεβ Ντέϊτς, ο οποίος τότε διέμενε στις ΗΠΑ, σημείωνε ότι «Ο Ζώρζ [Πλεχάνοφ] σε σχέση με τον πόλεμο, πήρε μια θέση απλή και κατά τη γνώμη μου σωστή».

Μετά την επιστροφή του Πλεχάνοφ στην Πετρούπολη, τον Απρίλιο του 1917, αναθερμάνθηκαν οι σχέσεις μαζί του. Συναντήθηκαν πολλές φορές και συμφώνησαν πάνω στο φλέγον ζήτημα του πολέμου θεωρώντας ως αναγκαία τη νίκη ενάντια στη Γερμανία. Υπέγραψαν, μάλιστα, κοινές εκκλήσεις που υποστήριζαν την Προσωρινή κυβέρνηση και την πολιτική της. Στην ουσία τάχθηκε με τη δεξιά πτέρυγα των μενσεβίκων, την συσπειρωμένη γύρω από την εφημερίδα Ενότητα της οποίας υπήρξε και μέλος της συνταχτικής της επιτροπής. Η Β. Ζασούλιτς θεώρησε και αυτή, ακριβώς όπως και ο Πλεχάνοφ, την οκτωβριανή επανάσταση ως πρόωρη. Αποσύρθηκε, όμως, από την πολιτική λόγω πολύχρονης ασθένειας.

Οι γυναίκες στην ρωσική επανάσταση

Τον Μάιο του 1919 άφησε την τελευταία της πνοή και σύμφωνα με την παράκληση της η ταφή της έγινε δίπλα στον τάφο του Πλεχάνοφ στις γέφυρες των λογοτεχνών στο νεκροταφείο Βολκόφ της Πετρούπολης.