Michael Roberts, Οκτώβριος 2016
Η ιδέα του βασικού εισοδήματος έχει κερδίσει μεγάλη δημοτικότητα πρόσφατα και όχι μόνο μεταξύ των αριστερών αλλά και μεταξύ των δεξιών υποστηρικτών του κεφαλαίου. Το βασικό εισόδημα συνοψίζεται στη μηνιαία καταβολή από μια κυβέρνηση σε κάθε πολίτη ενός ποσού που καλύπτει τις “βασικές ανάγκες”, είτε το άτομο αυτό είναι άνεργο είτε όχι ή σε οποιαδήποτε περίσταση. Όπως το ορίζει ο Daniel Raventós, στο πρόσφατο βιβλίο του: “Το Βασικό Εισόδημα είναι ένα εισόδημα που καταβάλλεται από το κράτος σε κάθε πλήρες μέλος ή διαπιστευμένο κάτοικο μιας κοινωνίας, ανεξάρτητα από το αν επιθυμεί ή όχι να ασχοληθεί με μισθωτή εργασία, ή αν είναι πλούσιος ή φτωχός ή, με άλλα λόγια, ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε άλλες πηγές εισοδήματος που μπορεί να έχει το άτομο αυτό, και ανεξάρτητα από τις ρυθμίσεις συμβίωσης στην οικογενειακή σφαίρα” (Βασικό Εισόδημα: Οι υλικές προϋποθέσεις της ελευθερίας).
Απαριθμεί διάφορα πράγματα υπέρ του: ότι θα καταργήσει τη φτώχεια, θα μας επιτρέψει να ισορροπήσουμε καλύτερα τη ζωή μας μεταξύ εθελοντικής, οικιακής και μισθωτής εργασίας, θα ενδυναμώσει τις γυναίκες και “θα προσφέρει στους εργαζόμενους ένα ταμείο αντίστασης για να διατηρήσουν τις απεργίες που σήμερα είναι δύσκολο να διατηρηθούν λόγω των περικοπών μισθών που συνεπάγονται”.
Και πρόσφατα βιβλία όπως το Εφευρίσκοντας το μέλλον των Nick Srnicek και Alex Williams και Μετακαπιταλισμός του Paul Mason έχουν επίσης αναδείξει το θέμα αυτό. Αυτοί οι συγγραφείς εκτιμούν ότι το αίτημα για ένα καθολικό βασικό εισόδημα από την εργασία θα πρέπει να αποτελεί μέρος του αγώνα σε μια κίνηση προς τον “μετακαπιταλισμό” και θα πρέπει να είναι ένα βασικό αίτημα για την προστασία των εργαζομένων από έναν καπιταλιστικό κόσμο στον οποίο θα κυριαρχούν όλο και περισσότερο τα ρομπότ και η αυτοματοποίηση, όπου οι άνθρωποι θα μείνουν ως επί το πλείστον άνεργοι.
Αλλά το “βασικό εισόδημα” είναι επίσης δημοφιλές σε ορισμένους δεξιούς οικονομολόγους και πολιτικούς. Γιατί; Επειδή η καταβολή σε κάθε άτομο ενός “βασικού” εισοδήματος αντί για μισθούς και κοινωνικές παροχές θεωρείται ως ένας τρόπος “εξοικονόμησης χρημάτων”, μείωσης του μεγέθους του κράτους και των δημόσιων υπηρεσιών – με άλλα λόγια, μείωσης της αξίας της εργατικής δύναμης και αύξησης του ποσοστού της υπεραξίας (με μαρξιστικούς όρους). Θα είναι μια “μισθολογική επιδότηση” προς τους εργοδότες, με τους εργαζόμενους που δεν λαμβάνουν συμπληρωματικό εισόδημα από τις κοινωνικές παροχές να πιέζονται να δεχτούν μισθούς όχι υψηλότερους από το “βασικό εισόδημα”, το οποίο θα είναι πολύ χαμηλότερο από τον μέσο μισθό τους. Όπως σημείωσε ο Ραβέντος, (στο American Journal of Economic Issues Ιούνιος 1996 με την Catherine Kavanagh), “με τον μερικό διαχωρισμό του εισοδήματος από την εργασία, μειώνεται σημαντικά το κίνητρο των εργαζομένων να αγωνιστούν κατά των μειώσεων των μισθών, καθιστώντας έτσι τις αγορές εργασίας πιο ευέλικτες. Αυτό επιτρέπει στους μισθούς, και συνεπώς στο κόστος εργασίας, να προσαρμόζονται ευκολότερα στις μεταβαλλόμενες οικονομικές συνθήκες”.
Πράγματι, ο κίνδυνος είναι ότι η ζήτηση για ένα βασικό εισόδημα θα αντικαταστήσει τη ζήτηση για πλήρη απασχόληση ή για μια θέση εργασίας με μισθό που να εξασφαλίζει τα προς το ζην. Για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι, στις ΗΠΑ, η σημερινή καπιταλιστική οικονομία θα μπορούσε να αντέξει μόνο ένα εθνικό βασικό εισόδημα της τάξης των 10.000 δολαρίων ετησίως ανά ενήλικα. Και αυτό θα αντικαθιστούσε όλα τα άλλα: ολόκληρο το κράτος πρόνοιας, συμπεριλαμβανομένων των συντάξεων γήρατος, εξαφανίζεται σε αυτή τη μία πληρωμή των 10.000 δολαρίων ανά ενήλικα.
Το αίτημα για βασικό εισόδημα είναι παρόμοιο με την τρέχουσα ιδέα των κεϋνσιανών και άλλων αριστερών οικονομολόγων για αύξηση των δημόσιων δαπανών που χρηματοδοτούνται με “χρήμα από ελικόπτερο”. Αυτή η πολιτική δεν σημαίνει καμία θεμελιώδη μεταρρύθμιση της οικονομίας, αλλά απλώς μια ελεημοσύνη σε μετρητά για την αύξηση των εισοδημάτων και την τόνωση της καπιταλιστικής οικονομίας. Πράγματι, αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο αριστερός Έλληνας οικονομολόγος Γιάνης Βαρουφάκης έχει δει θετικά την ιδέα του βασικού εισοδήματος. Ένα ελάχιστο ίσο εισόδημα για όλους, μας λέει ο Βαρουφάκης, είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης των αποπληθωριστικών τάσεων που εκδηλώνουν την αδυναμία του καπιταλισμού να ισορροπήσει. Η δημιουργία ενός ελάχιστου εισοδήματος που είναι αποσυνδεδεμένο από την εργασία, υποστήριξε, θα αύξανε την πραγματική ζήτηση χωρίς να αυξήσει ουσιαστικά τις αποταμιεύσεις. Η οικονομία θα αναπτυσσόταν και πάλι και μάλιστα με πολύ πιο ισορροπημένο τρόπο. Το ύψος του ελάχιστου εισοδήματος θα μπορούσε να γίνει ένας απλός, αυτόνομος μοχλός για τους οικονομικούς σχεδιαστές του 21ου αιώνα.
Εδώ το αίτημα του βασικού εισοδήματος παρέχει μια απάντηση στις κρίσεις του καπιταλισμού χωρίς να αντικαθιστά τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής με τον παραδοσιακό κεϋνσιανό ή μετακεϋνσιανό τρόπο, τερματίζοντας την “υποκατανάλωση”. Τι γίνεται όμως αν η υποκατανάλωση δεν είναι η αιτία των κρίσεων και αν υπάρχει μια πιο θεμελιώδης αντίφαση μέσα στον καπιταλισμό, την οποία δεν μπορεί να επιλύσει ένα “βασικό εισόδημα” για όλους, το οποίο θα αυξάνεται σταδιακά από τους κυβερνητικούς σχεδιαστές;
Ο Raventos απαντά σε αυτό το επιχείρημα ότι “Κάποιοι παραπονιούνται ότι το βασικό εισόδημα δεν θα βάλει τέλος στον καπιταλισμό. Φυσικά και δεν θα σταματήσει. Ο καπιταλισμός με βασικό εισόδημα θα εξακολουθούσε να είναι καπιταλισμός, αλλά ένας πολύ διαφορετικός καπιταλισμός από αυτόν που έχουμε τώρα, όπως ακριβώς ο καπιταλισμός που ήρθε αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ουσιαστικά διαφορετικός από αυτόν που ήρθε στα τέλη της δεκαετίας του ’70, την αντιμεταρρύθμιση που ονομάζουμε νεοφιλελευθερισμό. Ο καπιταλισμός δεν είναι ένας καπιταλισμός, όπως ακριβώς “η αγορά” δεν είναι μόνο μία αγορά”.
Αυτή η απάντηση ανοίγει ένα ολόκληρο σακούλι με κόλπα, υπονοώντας ότι μπορούμε να έχουμε μια μορφή μη “νεοφιλελεύθερου”, “δικαιότερου” καπιταλισμού που θα λειτουργούσε για την εργασία, όπως προφανώς κάναμε για μια σύντομη δεκαετία περίπου μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Αλλά ακόμη και αν αυτό ήταν αλήθεια, το αίτημα του “βασικού εισοδήματος” έχει ελάχιστες προοπτικές να υιοθετηθεί από τις φιλοκαπιταλιστικές κυβερνήσεις που βρίσκονται τώρα στη μέση μιας μακράς ύφεσης, εκτός αν πράγματι μειώσει την αξία της εργατικής δύναμης, όχι να την αυξήσει. Και αν μια σοσιαλιστική εργατική κυβέρνηση ερχόταν στην εξουσία σε οποιαδήποτε μεγάλη καπιταλιστική οικονομία, θα ήταν τότε απαραίτητη η πολιτική αυτή, όταν η κοινή ιδιοκτησία και η σχεδιασμένη παραγωγή θα ήταν η ημερήσια διάταξη; Όπως ένας συγγραφέας το έθεσε: “Η έκκληση για βασικό εισόδημα προκειμένου να αμβλυνθούν οι επιπτώσεις της αυτοματοποίησης δεν είναι επομένως μια έκκληση για μεγαλύτερη οικονομική δικαιοσύνη. Η οικονομία μας παραμένει ως έχει- απλώς διευρύνουμε τον κύκλο εκείνων που δικαιούνται να λαμβάνουν δημόσιες παροχές. Αν θέλουμε οικονομική δικαιοσύνη, τότε η αφετηρία μας πρέπει να είναι πιο ριζοσπαστική”.
Στο βιβλίο του, Why the Future is Workless, ο Tim Dunlop λέει ότι “η προσέγγιση που πρέπει να ακολουθήσουμε δεν είναι να βρούμε τρόπους να ανταγωνιστούμε τις μηχανές -αυτή είναι μια χαμένη μάχη- αλλά να βρούμε τρόπους με τους οποίους ο πλούτος μπορεί να διανεμηθεί διαφορετικά από τους μισθούς. Αυτό θα περιλαμβάνει σχεδόν σίγουρα κάτι σαν καθολικό βασικό εισόδημα.” Αλλά είναι αυτή η προσέγγιση που πρέπει να ακολουθήσουμε; Είναι να βρούμε τρόπους να “αναδιανείμουμε” τον πλούτο “διαφορετικά από τους μισθούς” ή είναι να ελέγξουμε την παραγωγή αυτού του πλούτου ώστε να μπορεί να διατεθεί προς την κοινωνική ανάγκη και όχι προς το κέρδος;
Έχω συζητήσει λεπτομερώς σε προηγούμενες αναρτήσεις ποιες θα είναι οι επιπτώσεις των ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης στην εργασία στο πλαίσιο του καπιταλισμού. Και από αυτό, μπορούμε να δούμε μια ασάφεια στο αίτημα του βασικού εισοδήματος. Στοχεύει τόσο στο να παρέχει ένα αίτημα για την εργασία για να αγωνιστεί υπό τον καπιταλισμό για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας των εργαζομένων καθώς οι θέσεις εργασίας εξαφανίζονται μέσω της αυτοματοποίησης όσο και θέλει το βασικό εισόδημα ως έναν τρόπο πληρωμής των ανθρώπων σε έναν “μετα-καπιταλιστικό” κόσμο ανθρώπων χωρίς εργασία όπου όλη η παραγωγή γίνεται από ρομπότ (αλλά ακόμα με ιδιώτες ιδιοκτήτες ρομπότ;).
Και όταν σκεφτούμε αυτή την ασάφεια, μπορούμε να δούμε ότι το ζήτημα είναι πραγματικά ένα ζήτημα ιδιοκτησίας της τεχνολογίας και όχι το επίπεδο των εισοδημάτων των ανθρώπων χωρίς εργασία. Με την κοινή ιδιοκτησία, οι καρποί της ρομποτικής παραγωγής μπορούν να σχεδιαστούν δημοκρατικά, συμπεριλαμβανομένων των ωρών εργασίας για όλους. Επίσης, στο πλαίσιο μιας σχεδιασμένης οικονομίας με κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (ρομπότ), θα ήταν δυνατό να επεκταθούν τα δωρεάν αγαθά και υπηρεσίες (όπως μια εθνική υπηρεσία υγείας, η εκπαίδευση, οι μεταφορές και οι επικοινωνίες) σε είδη πρώτης ανάγκης και όχι μόνο. Έτσι, οι άνθρωποι θα εργάζονταν λιγότερες ώρες και θα έπαιρναν περισσότερα δωρεάν αγαθά και υπηρεσίες, όχι απλώς θα αποζημιώνονταν για την απώλεια εργασίας με ένα “βασικό εισόδημα”.
Σε έναν μετα-καπιταλιστικό κόσμο (αυτό που προτιμώ να ονομάζω “σοσιαλισμό” παρά “μετα-καπιταλισμό”), ο στόχος θα ήταν να καταργηθεί (σταδιακά ή γρήγορα) ο νόμος της αξίας (τιμές και μισθοί) και να μεταβούμε σε έναν κόσμο αφθονίας (δωρεάν αγαθά και υπηρεσίες και χαμηλές ώρες εργασίας). Πράγματι, αυτό είναι που προσφέρουν σήμερα τα ρομπότ και η αυτοματοποίηση ως τεχνική δυνατότητα.
Το αίτημα του βασικού εισοδήματος είναι πολύ βασικό. Ως μεταρρύθμιση για την εργασία, δεν είναι τόσο καλό όσο το αίτημα για μια θέση εργασίας για όλους όσοι την χρειάζονται με μισθό που να εξασφαλίζει τα προς το ζην, ή για μείωση της εργάσιμης εβδομάδας με ταυτόχρονη διατήρηση των μισθών, ή για παροχή αξιοπρεπών συντάξεων. Και στο πλαίσιο του σοσιαλισμού, θα ήταν περιττό.
About Author
