Του συνεργάτη μας Michael Roberts
October 21, 2014
Την περασμένη εβδομάδα μίλησα σε ένα πάνελ που συζήτησε για την αποβιομηχάνιση και τον σοσιαλισμό. Το πάνελ διοργανώθηκε από την Άνοιξη, μια ομάδα με έδρα το Μάντσεστερ στην Αγγλία που έχει γίνει φόρουμ για τη συζήτηση των εξελίξεων στον καπιταλισμό και των επιπτώσεών τους στις προοπτικές του σοσιαλισμού (http://www.manchesterspring.org.uk/).
Το κύριο θέμα αυτής της συζήτησης ήταν το προφανές γεγονός ότι ο βιομηχανικός τομέας (μεταποίηση, εξόρυξη, ενέργεια κ.λπ.) έχει μειωθεί απότομα ως μερίδιο της παραγωγής και της απασχόλησης στις ώριμες καπιταλιστικές οικονομίες κατά τη διάρκεια του 20ουth αιώνα. Το ερώτημα προς συζήτηση ήταν: σημαίνει αυτό ότι η εργατική τάξη έχει επίσης μειωθεί και δεν αποτελεί πλέον την κύρια δύναμη αλλαγής στον καπιταλισμό- και επίσης ότι μια σοσιαλιστική ή μετακαπιταλιστική κοινωνία θα είναι ένας κόσμος χωρίς βιομηχανία ή απασχόληση βιομηχανικών εργατών;
Το πρώτο σημείο που έθεσα στη συζήτηση ήταν ότι ο κόσμος δεν αποβιομηχανοποιείται. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το 1991 υπήρχαν 2,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι που εργάζονταν και παρήγαγαν αξία. Τώρα είναι 3,2 δισ. Το παγκόσμιο εργατικό δυναμικό αυξήθηκε κατά 1 δισ. τα τελευταία 20 χρόνια. Αλλά δεν υπήρξε καμία αποβιομηχάνιση σε παγκόσμιο επίπεδο. Η αποβιομηχάνιση είναι ένα φαινόμενο των ώριμων καπιταλιστικών οικονομιών. Δεν είναι φαινόμενο των “αναδυόμενων” λιγότερο ανεπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών.
Χρησιμοποιώντας τα στοιχεία της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ) μπορούμε να δούμε τι συμβαίνει παγκοσμίως, με την επιφύλαξη ότι τα στοιχεία αυτά υποεκτιμούν σοβαρά τους βιομηχανικούς εργαζόμενους και ότι οι εργαζόμενοι στις μεταφορές, τις επικοινωνίες και πολλούς εργαζόμενους υψηλής τεχνολογίας εντάσσονται στον τομέα των υπηρεσιών.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, το βιομηχανικό εργατικό δυναμικό έχει αυξηθεί κατά 46% από το 1991, από 490 εκατ. σε 715 εκατ. το 2012, και θα ξεπεράσει κατά πολύ τα 800 εκατ. πριν από το τέλος της δεκαετίας. Πράγματι, το βιομηχανικό εργατικό δυναμικό αυξάνεται κατά 1,8% ετησίως από το 1991 και από το 2004 κατά 2,7% ετησίως (μέχρι το 2012), που είναι πλέον ταχύτερος ρυθμός αύξησης από τον τομέα των υπηρεσιών (2,6% ετησίως)! Σε παγκόσμιο επίπεδο, το μερίδιο των βιομηχανικών εργαζομένων στο συνολικό εργατικό δυναμικό έχει αυξηθεί ελαφρώς από 22% σε 23%. Στις λεγόμενες ώριμες ανεπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες παρατηρείται αποβιομηχάνιση. Το βιομηχανικό εργατικό δυναμικό εκεί μειώθηκε από 130 εκατ. το 1991 κατά 18% σε 107 εκατ. το 2012.
Η μεγάλη πτώση δεν αφορά τους βιομηχανικούς εργάτες παγκοσμίως, αλλά τους εργάτες στη γεωργία. Η διαδικασία του καπιταλισμού που απορροφά τους αγρότες και τους εργάτες γης από τις αγροτικές περιοχές και τους μετατρέπει σε βιομηχανικούς εργάτες στις πόλεις δεν έχει τελειώσει. Το μερίδιο του αγροτικού εργατικού δυναμικού στο συνολικό παγκόσμιο εργατικό δυναμικό έχει μειωθεί από 44% σε 32%. Δεν θα έπρεπε λοιπόν να μιλάμε πραγματικά για απο-αγροτικοποίηση, όπως έκανε ο Μαρξ στα μέσα της δεκαετίας του 1800; Αυτό είναι το μεγάλο παγκόσμιο φαινόμενο των τελευταίων 150 ετών.
Φυσικά, οι περισσότεροι εργαζόμενοι παγκοσμίως εργάζονται στον τομέα των υπηρεσιών. Αυτός ο τομέας είναι κακώς ορισμένος, όπως λέω, αφού στην πραγματικότητα περιλαμβάνει οποιονδήποτε δεν εργάζεται στη βιομηχανία και τη γεωργία. Ο τομέας αυτός ήταν μικρότερος από τη γεωργία το 1991 (34% έναντι 44%), αλλά τώρα είναι ο μεγαλύτερος με 45% έναντι 32% για τη γεωργία.
Καθώς μιλούσα στο Μάντσεστερ, το κέντρο της βιομηχανικής επανάστασης στη Βρετανία στις αρχές του 19ουth αιώνα, θυμήθηκα το έργο του Φρίντριχ Ένγκελς, του συνεργάτη του Μαρξ, ο οποίος διαχειριζόταν τη γερμανική εταιρεία του θείου του στην πόλη εκείνη την εποχή. Ως νεαρός (24 ετών), ο Ένγκελς έγραψε το βιβλίο του The condition of the working-class in England (δημοσιεύτηκε το 1845) (http://en.wikipedia.org/wiki/The_Condition_of_the_Working_Class_in_England)
και περιέγραψε τις φρικτές συνθήκες εξαθλίωσης, ασθενειών, εφίδρωσης, τραυματισμών και φτώχειας στις οποίες υποβάλλονταν οι άνδρες, οι γυναίκες και τα παιδιά της υπαίθρου καθώς έρχονταν να εργαστούν στις πόλεις της βόρειας Αγγλίας που εκβιομηχανίζονταν και αστικοποιούνταν με ταχείς ρυθμούς. Είναι η ίδια ιστορία τώρα σε χώρες όπως η Ινδία, η Κίνα, η νοτιοανατολική Ασία και η Λατινική Αμερική. Ο Ένγκελς επικεντρώθηκε στις συνθήκες εργασίας, αλλά σε έναν πρόλογο σε μια νέα έκδοση του βιβλίου του το 1892, σχολίασε ότι η Βρετανία αντικαταστάθηκε γρήγορα ως η μεγαλύτερη βιομηχανική καπιταλιστική δύναμη από τη Γαλλία, τη Γερμανία και τις ΗΠΑ. “Οι βιοτεχνίες τους είναι νεαρές σε σύγκριση με εκείνες της Αγγλίας, αλλά αυξάνονται με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς από τις τελευταίες. Έχουν φθάσει στην ίδια φάση ανάπτυξης με την αγγλική παραγωγή το 1844”. Το ίδιο συμβαίνει τώρα με τις λεγόμενες αναδυόμενες οικονομίες της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής σε σύγκριση με τις ώριμες καπιταλιστικές οικονομίες της Ευρώπης, της Ιαπωνίας και της Βόρειας Αμερικής.
Αλλά είναι αλήθεια ότι το μερίδιο των βιομηχανικών εργαζομένων στις ώριμες οικονομίες έχει μειωθεί από 31% το 1991 σε 22% σήμερα. Πράγματι, σύμφωνα με την McKinsey, η απασχόληση στη βιομηχανία μειώθηκε κατά 24% στις προηγμένες οικονομίες μεταξύ 1995 και 2005.
Αυτό σημαίνει λοιπόν ότι το μέλλον του καπιταλισμού χωρίς ένα βιομηχανικό προλεταριάτο ικανό να είναι φορέας αλλαγής και, ως εκ τούτου, ο “μετακαπιταλισμός” θα είναι μια κοινωνία χωρίς βιομηχανία, όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να προσδοκούν τη μείωση των ωρών εργασίας τους για να ζήσουν και να έχουν αυξημένες περιόδους “ελεύθερου χρόνου”;
Αυτό ήταν το θέμα που έθεσε ο συνάδελφός μου Nick Srnicek. Ο Nick είναι ερευνητής στην παγκοσμιοποίηση και τη γεωπολιτική στο UCL. Είναι συγγραφέας μαζί με τον Alex Williams του Inventing the Future (Verso, 2015) και εκδότης μαζί με τους Levi Bryant και Graham Harman του The Speculative Turn (Re.press, 2010) – βλ.
http://criticallegalthinking.com/2013/05/14/accelerate–manifesto–for–an–accelerationist–politics/).
Ο Nick εξήγησε ότι, ενώ οι νέες οικονομίες εκβιομηχανίζονταν, η κορύφωση της εκβιομηχάνισής τους ήρθε νωρίτερα από ό,τι για οικονομίες όπως η Βρετανία τον 19οth αιώνα. Πράγματι, καμία οικονομία δεν είχε επιτύχει μερίδιο βιομηχανικής απασχόλησης άνω του 45%. Επομένως, το μέλλον δεν είναι η βιομηχανία και η βιομηχανική εργατική τάξη. Και δεν ήταν καλό να υποστηρίζεται η επιστροφή στη μεταποίηση και τη βιομηχανία ως ο δρόμος προς τα εμπρός για μια καλύτερη κοινωνία.
Είμαι βέβαιος ότι ο Nick έχει δίκιο σε αυτά τα σημεία. Εκεί που διαφωνούσα ήταν ότι δεν ήταν ξεκάθαρο αν μια μετακαπιταλιστική, μη βιομηχανική κοινωνία θα επιτευχθεί σταδιακά καθώς ο καπιταλισμός θα επεκτείνεται παγκοσμίως και η τεχνολογία θα αντικαθιστά τη βαριά βιομηχανική εργασία ενώ οι άνθρωποι θα εργάζονται λιγότερες ώρες ώστε να χρησιμοποιούν τον ελεύθερο χρόνο για τον εαυτό τους. Η ιδέα της σταθερής μετάβασης σε μια μεταβιομηχανική κοινωνία του ελεύθερου χρόνου ήταν η ιδέα του Κέινς τη δεκαετία του 1930, ο οποίος υποστήριξε τον καπιταλισμό ως τον δρόμο προς τα εμπρός στο αποκορύφωμα της Μεγάλης Ύφεσης τη δεκαετία του 1930, όταν πολλοί από τους φοιτητές του είχαν αρχίσει να αναζητούν τον μαρξισμό ως εξήγηση για τις κρίσεις και την εναλλακτική λύση του σοσιαλισμού (βλ. την ανάρτησή μου, https://thenextrecession.wordpress.com/2013/05/04/keynes–being–gay–and–caring–for–the–future–of–our–grandchildren/ ).
Ο Keynes υπολόγιζε ότι ο καπιταλιστικός κόσμος θα επιτύχει τεράστια αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και θα εισέλθει σε μια “μετακαπιταλιστική” οικονομία αναψυχής χωρίς φτώχεια. Λοιπόν, αυτό το ιστολόγιο έχει αποκαλύψει τακτικά στοιχεία που δείχνουν ότι η φτώχεια παραμένει ένα τρομερό φάντασμα πάνω από τον πλανήτη, ένα εγγενές χαρακτηριστικό του καπιταλισμού, και ότι μακριά από τη μετάβαση σε μια κοινωνία αναψυχής, οι ώρες εργασίας έχουν ελάχιστα μειωθεί στις ώριμες οικονομίες και παραμένουν πολύ υψηλές στους βιομηχανικούς τομείς των αναδυόμενων οικονομιών. Όλοι μας εξακολουθούμε να “μοχθούμε” για τα προς το ζην (εκτός από το 1%), σε όλο και πιο επισφαλείς θέσεις εργασίας.
Δεν νομίζω ότι μπορούμε να αποκτήσουμε μια “μετακαπιταλιστική” κοινωνία αναψυχής μέσω σταδιακών αλλαγών. Θα χρειαστεί μια επαναστατική εξέγερση για να αλλάξει ο τρόπος παραγωγής και οι κοινωνικές σχέσεις σε παγκόσμιο επίπεδο, ακόμη και αν η δυνητική παραγωγικότητα της εργασίας μέσω της νέας τεχνολογίας και των ρομπότ κ.λπ. υπάρχει ήδη σε παγκόσμιο επίπεδο για να προσφέρει μια τέτοια μετάβαση στην ελευθερία από τον μόχθο. Ο καπιταλισμός παραμένει εμπόδιο ως τροχοπέδη στην παραγωγή, με τους καπιταλιστές ως ταξική δύναμη που αντιτίθεται στην ελευθερία.
Ο λόγος που οι ώριμες καπιταλιστικές οικονομίες έχασαν τη βιομηχανική τους βάση είναι ότι δεν ήταν πλέον κερδοφόρο για το κεφάλαιο να επενδύσει στη βρετανική βιομηχανία στα τέλη του 19ου αιώνα ή στη βιομηχανία των χωρών του ΟΟΣΑ στα τέλη του 20ού αιώνα. Έτσι, το κεφάλαιο αντιμετώπισε αυτή την πτώση της κερδοφορίας με την “παγκοσμιοποίηση” και την αναζήτηση περισσότερης και φθηνότερης εργασίας προς εκμετάλλευση.
Και η κερδοφορία έπεσε επειδή η καπιταλιστική συσσώρευση είναι εργασιοκτόνος. Οι καπιταλιστές ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον για να έχουν περισσότερα κέρδη. Όσοι καπιταλιστές διαθέτουν καλύτερη τεχνολογία μπορούν να κερδίσουν τους άλλους, αυξάνοντας την παραγωγικότητα της εργασίας και μειώνοντας το κόστος εργασίας με τη μείωση του εργατικού δυναμικού. Έτσι, η επιδίωξη είναι πάντα η μείωση της εργατικής δύναμης για την αύξηση των κερδών. Η κεντρική αντίφαση εδώ, όπως εξηγείται από το νόμο της κερδοφορίας του Μαρξ, είναι ότι η μείωση της εργατικής δύναμης σε σχέση με τη μηχανοποίηση οδηγεί τελικά σε πτώση της κερδοφορίας. Αυτό μειώνει το βιομηχανικό εργατικό δυναμικό στις ώριμες οικονομίες και οδηγεί σε επέκταση της βιομηχανίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο καπιταλισμός είναι ένας τρόπος παραγωγής για την εκμηχάνιση, αλλά η εκμηχάνιση θα οδηγήσει επίσης στον αφανισμό του, καθώς είναι ένας τρόπος παραγωγής για το κέρδος και όχι για την κοινωνική ανάγκη και περισσότερη εκμηχάνιση σημαίνει τελικά λιγότερη κερδοφορία. Αυτό δείχνει ότι όσο προχωράμε προς μια ρομποτική οικονομία το κέρδος για το κεφάλαιο και η ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών θα γίνονται όλο και πιο ασύμβατα. Και η κοινωνία του ελεύθερου χρόνου απλά ένα αδύνατο όνειρο.
Η αύξηση της απασχόλησης μειώνεται στις προηγμένες καπιταλιστικές οικονομίες. Η αύξηση της απασχόλησης είναι πολύ μικρότερη από 1% ετησίως στον 21ο αιώνα.
Ο μηχανικός υπολογιστών και επιχειρηματίας λογισμικού της Silicon Valley, Martin Ford, το θέτει ως εξής: “με την πάροδο του χρόνου, καθώς η τεχνολογία εξελίσσεται, οι βιομηχανίες γίνονται πιο εντάσεως κεφαλαίου και λιγότερο εντάσεως εργασίας. Και η τεχνολογία μπορεί να δημιουργήσει νέες βιομηχανίες και αυτές είναι σχεδόν πάντα εντάσεως κεφαλαίου”. Η πάλη μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας εντείνεται έτσι.
Από την ταξική πάλη μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου εξαρτάται η ιδιοποίηση της αξίας που δημιουργείται από την παραγωγικότητα της εργασίας. Και είναι σαφές ότι η εργασία έχει χάσει αυτή τη μάχη, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, υπό την πίεση των αντισυνδικαλιστικών νόμων, του τερματισμού της προστασίας της απασχόλησης και της μονιμότητας, της μείωσης των επιδομάτων, της αυξανόμενης εφεδρικής στρατιάς ανέργων και υποαπασχολούμενων και μέσω της παγκοσμιοποίησης της μεταποίησης.
Σύμφωνα με την έκθεση της ΔΟΕ, σε 16 ανεπτυγμένες οικονομίες, η εργασία καταλάμβανε μερίδιο 75% του εθνικού εισοδήματος στα μέσα της δεκαετίας του 1970, αλλά το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 65% στα χρόνια ακριβώς πριν από την οικονομική κρίση. Αυξήθηκε το 2008 και το 2009 – αλλά μόνο επειδή το ίδιο το εθνικό εισόδημα συρρικνώθηκε εκείνα τα χρόνια – προτού επαναλάβει την πτωτική του πορεία. Ακόμη και στην Κίνα, όπου οι μισθοί τριπλασιάστηκαν την τελευταία δεκαετία, το μερίδιο των εργαζομένων στο εθνικό εισόδημα μειώθηκε. Πράγματι, αυτό ακριβώς εννοούσε ο Μαρξ με τον όρο “εξαθλίωση της εργατικής τάξης”.
Θα είναι διαφορετικά με τα ρομπότ; Τα μαρξιστικά οικονομικά θα έλεγαν όχι: για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, η μαρξιστική οικονομική θεωρία ξεκινά από το αναμφισβήτητο γεγονός ότι μόνο όταν τα ανθρώπινα όντα κάνουν οποιαδήποτε εργασία ή αποδίδουν εργασία παράγεται οτιδήποτε αγαθό ή υπηρεσία, εκτός από εκείνη που παρέχεται από τους φυσικούς πόρους (οι οποίοι ακόμη και τότε πρέπει να βρεθούν και να χρησιμοποιηθούν). Συνεπώς, ουσιαστικά, μόνο η εργασία μπορεί να δημιουργήσει αξία στον καπιταλισμό. Και η αξία είναι συγκεκριμένη για τον καπιταλισμό. Βέβαια, η ζωντανή εργασία μπορεί να δημιουργήσει πράγματα και να προσφέρει υπηρεσίες (αυτό που ο Μαρξ ονόμασε αξίες χρήσης). Αλλά η αξία είναι η ουσία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής πραγμάτων. Το κεφάλαιο (οι ιδιοκτήτες) ελέγχει τα μέσα παραγωγής που δημιουργούνται από την εργασία και θα τα χρησιμοποιήσει μόνο για να ιδιοποιηθεί την αξία που δημιουργείται από την εργασία. Το κεφάλαιο δεν δημιουργεί το ίδιο αξία.
Τώρα, αν ολόκληρος ο κόσμος της τεχνολογίας, των καταναλωτικών προϊόντων και των υπηρεσιών μπορούσε να αναπαραχθεί χωρίς να πηγαίνει στη δουλειά η ζωντανή εργασία και μπορούσε να το κάνει μέσω ρομπότ, τότε θα παράγονταν πράγματα και υπηρεσίες, αλλά όχι η δημιουργία αξίας (ιδίως κέρδους ή υπεραξίας). Όπως το θέτει ο Μάρτιν Φορντ: “Όσο οι μηχανές αρχίζουν να λειτουργούν μόνες τους, η αξία που προσθέτει ο μέσος εργαζόμενος αρχίζει να μειώνεται”. Έτσι, η συσσώρευση στον καπιταλισμό θα σταματούσε πολύ πριν αναλάβουν πλήρως τα ρομπότ, επειδή η κερδοφορία θα εξαφανιζόταν υπό το βάρος της “κεφαλαιακής μεροληψίας”. Αυτή η αντίφαση δεν μπορεί να επιλυθεί στο πλαίσιο του καπιταλισμού.
Δεν θα φτάσουμε ποτέ σε μια ρομποτική κοινωνία- δεν θα φτάσουμε ποτέ σε μια κοινωνία αναψυχής χωρίς εργασία – όχι υπό τον καπιταλισμό. Οι κρίσεις και οι κοινωνικές εκρήξεις θα λάβουν χώρα πολύ πριν συμβεί αυτό.
About Author
